ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1^ο  

 
ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η
 

Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΦIΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΩΝ

1.       Τα φιλοσοφικά ερωτήματα είναι γενικά και παράδοξα (=παράξενα).  Ασκούν σε μας μια γοητεία.

2.       Όταν ασχολούμαστε με τις φιλοσοφικές απορίες γυμνάζουμε τη σκέψη μας και είναι σα να μετράμε μέχρι που μπορεί να φτάσει και ποιες είναι οι δυνατότητές της.

3.       Τα φιλοσοφικά ερωτήματα είναι ανοιχτά πράγμα που σημαίνει ότι δε δέχονται μια οριστική απάντηση.

ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ

Τα παιδιά εκφράζουν απορίες, ενώ οι ενήλικες θέτουν ερωτήματα για απόκτηση πληροφοριών.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Καθημερινά γίνεται κατάχρηση του όρου φιλοσοφία. Αυτό οφείλεται στην ευρύτητα της εφαρμογής της έννοιας του όρου: π.χ.: φιλοσοφία της φύσης, φιλοσοφία της ζωής, του ανθρώπου, της κοινωνίας, φιλοσόφησέ το, άλλαξε φιλοσοφία ζωής κ.λ.π.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

1.       Διασάφηση γενικών εννοιών: για να απαντηθούν κάποια φιλοσοφικά ερωτήματα, θα πρέπει να γίνουν κατανοητές αφηρημένες έννοιες: π.χ. εαυτός, πραγματικότητα, χρόνος, νόμος, ελευθερία, δικαιοσύνη, ομορφιά.

2.       Αιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων: επειδή στη φιλοσοφία πρέπει να αμφισβητούμε ακόμα και αυτά που θεωρούμε αυτονόητα, πρέπει να επανεξετάσουμε ακόμα και αυτά τα οποία θεωρούμε δεδομένα και τα έχουμε μάθει από την οικογένεια, το σχολείο, τους φίλους μας. Η φιλοσοφία υπενθυμίζει ότι πολλές φορές οι αισθήσεις και η λογική μας μάς εξαπατούν.

3.       Διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και της θέσης του ανθρώπου μέσα σ΄ αυτόν: η εμπειρία, η θρησκεία, οι επιστήμες, η τέχνη μας παρουσιάζουν διαφορετικές όψεις του κόσμου, που πολλές φορές μπορεί και να συγκρούονται μεταξύ τους. Η φιλοσοφία προσπαθεί να συμφιλιώσει αυτές τις διαφωνίες και να εξηγήσει πώς σχετίζονται μεταξύ τους αυτές οι διαφορετικές οπτικές, ώστε να αποκτήσουμε μια ενιαία εικόνα του κόσμου, που μας περιβάλλει.

4.       Καθοδήγηση της πράξης και οργάνωση του τρόπου ζωής μας: Η φιλοσοφία δε ασχολείται μόνο με θεωρητικές αναλύσεις, αλλά στοχεύει να διαμορφώσει αξίες και αρχές που θα οργανώσουν τη ζωή μας και θα καθοδηγήσουν τις πράξεις μας.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3^η:

ΒΑΣΙΚΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1.       Γνωσιολογία: ασχολείται με τις δυνατότητες, πηγές, είδη, μεθόδους απόκτησης γνώσης

2.       Μεταφυσική ή οντολογία: θέμα της είναι η βαθύτερη υφή της πραγματικότητας

3.       Πρακτική φιλοσοφία ή αξιολογία: κλάδοι της είναι η ηθική, η πολιτική φιλοσοφία, η αισθητική. Διαπραγματεύεται τις αξίες που καθοδηγούν τη ζωή μας στην καθημερινή πρακτική.

4.       Λογική: μελετά τον ορθό τρόπο σκέψης και τη διατύπωση ορθών επιχειρημάτων.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ

Είναι τρόπος παρουσίασης των πεποιθήσεών μας. Τα συμπεράσματά μας στηρίζονται σε δεδομένα τα οποία ονομάζονται προκείμενες.

Για να είναι ένα επιχείρημα έγκυρο πρέπει α) οι προκείμενες να είναι αληθείς β) το συμπέρασμα να προκύπτει με λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ - ΛΟΓΙΚΗ

Έγκυρο επιχείρημα: Το συμπέρασμα βγαίνει με λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες.

Αληθές: Οι προκείμενές του είναι αληθείς

Ορθό επιχείρημα: έγκυρο + αληθές

Παραγωγικό επιχείρημα:  από γενικές παρατηρήσεις βγάζουμε ένα ειδικό συμπέρασμα

Επαγωγικό επιχείρημα:  από συγκεκριμένες παρατηρήσεις βγάζουμε ένα γενικό συμπέρασμα. Μορφές επαγωγικών επιχειρημάτων είναι α) η γενίκευση, β) η διατύπωση με τη μορφή αίτιο – αποτέλεσμα, γ) η κυριολεκτική και η μεταφορική αναλογία.

ΣΟΦΙΣΜΑΤΑ – ΛΟΓΙΚΕΣ ΠΛΑΝΕΣ: είναι μορφές επιχειρημάτων οι οποίες έχουν σκοπό να εξαπατήσουν και να πείσουν τον ακροατή. Τέτοιες λογικές πλάνες είναι οι εξής:

α) Το ad hominem επιχείρημα: ουσιαστικά αποτελεί επιχείρημα «ενάντια στο άτομο» και αποτελεί λογική πλάνη. Για να απορρίψουμε το επιχείρημα ενός ατόμου, προσβάλλουμε το άτομο αυτό ως αναξιόπιστο και βγάζουμε το συμπέρασμα ότι οποιαδήποτε άποψη και αν διατυπώσει το συγκεκριμένο άτομο δεν ευσταθεί. Για παράδειγμα:

1.     Ο A ισχυρίζεται το B;

2.     Ο A είναι αμφισβητήσιμος

3.     άρα ο ισχυρισμός B είναι εσφαλμένος.

β)  Η προσφυγή στην αυθεντία είναι ένας άλλος παραλογισμός και  λαμβάνει την εξής μορφή:

1.     Ο A ισχυρίζεται το B (ο Γ έχει ισχυριστεί το Δ ή τουλάχιστον το έχει υπονοήσει).

2.     Ο A έχει κάποιο ελκυστικό προσόν/χαρακτηριστικό, (ως προς το οποίο υπονοείται ότι ο Γ υστερεί.)

3.     Άρα ο ισχυρισμός B είναι αληθής. (Υπονοείται ότι ο ισχυρισμός Δ του Γ είναι ψευδής.)

γ) Το σύνδρομο της αγέλης είναι μια λογική πλάνη όπου επιχειρείται να αποδειχθεί το αληθινό ενός ισχυρισμού λόγω του γεγονότος ότι πολλοί άνθρωποι το αποδέχονται ήδη ως αληθινό. Αυτού του είδους η πλάνη είναι επίσης γνωστή ως «προσφυγή στις μάζες», «προσφυγή στην πλειοψηφία», «προσφυγή στην ομοφωνία».

δ) Η λήψη του ζητούμενου (είναι αυτό που κάνει κάποιος σε ένα επιχείρημα, όταν θεωρεί ως δεδομένο και αληθές αυτό που θέλει να αποδείξει. Παραδείγματα:

1. Η έκτρωση είναι ο αδικαιολόγητος τερματισμός μιας ανθρώπινης ζωής και ως τέτοιος,

    είναι φόνος.

    Ο φόνος είναι παράνομος

    οπότε και η έκτρωση πρέπει να είναι παράνομη.

2. Τα παραφυσικά φαινόμενα υπάρχουν επειδή είχα εμπειρίες οι οποίες μπορούν να χαρακτηριστούν μόνο ως παραφυσικές.

δ. Εσπευσμένη γενίκευση: όταν τα στοιχεία που έχουμε δεν δικαιολογούν το γενικό συμπέρασμα που έχουμε βγάλει: Παράδειγμα:

Οι Γάλλοι είναι αγενέστατοι. Πέρσι γνώρισα έναν Γάλλο τελωνειακό υπάλληλο που μου φέρθηκε αγενέστατα.

Πλάτος μιας έννοιας  είναι το σύνολο των αντικειμένων που αντιπροσωπεύει η έννοια αυτή. Για παράδειγμα, το πλάτος της έννοιας «τρίγωνο» είναι το σύνολο όλων των δυνατών τριγωνικών (αισθητών ή νοητών) αντικειμένων.

Βάθος είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων τα οποία είναι κοινά σε όλα τα αντικείμενα που αντιπροσωπεύει η έννοια. Για παράδειγμα, το βάθος της έννοιας "τρίγωνο" αποτελείται από τα εξής χαρακτηριστικά γνωρίσματα: Κλειστό επίπεδο σχήμα, τρεις πλευρές, τρεις κορυφές.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ

Για επιχειρήματα στα οποία το συμπέρασμα προκύπτει από δυο μόνον προκείμενες (δηλαδή, υποθέσεις), όπου και οι τρεις προτάσεις είναι απλές:

Ο όρος που εμφανίζεται ως κατηγόρημα του συμπεράσματος ονομάζεται  "μείζων όρος",

 ο όρος που εμφανίζεται ως υποκείμενο καλείται "ελάσσων όρος"

και ο τρίτος όρος καλείται "μέσος όρος".

Το συμπέρασμα λοιπόν είναι της μορφής Ελάσσων όρος - Μείζων όρος.

Παράδειγμα:

Κάθε τετράγωνο είναι ρόμβος
      Κάθε ρόμβος είναι παραλληλόγραμμο
Άρα, κάθε τετράγωνο είναι παραλληλόγραμμο

ελάσσων όρος είναι ο όρος "τετράγωνο" και μείζων ο όρος "παραλληλόγραμμο".

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ

α. όσοι φιλοσοφούν πρέπει να αντλούν τα επιχειρήματά τους από την καθημερινή εμπειρία (αφού βέβαια υποβάλλουν σε κριτική τις καθημερινές πεποιθήσεις)

β. να χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινή γλώσσα.

ΔΙΑΦΟΡΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

1.       Τα ερωτήματα της φιλοσοφίας είναι γενικότερα από τα ερωτήματα της επιστήμης

2.       Η φιλοσοφία προσπαθεί να αιτιολογήσει τις βασικές καθημερινές και επιστημονικές πεποιθήσεις και να διευκρινίσει γενικές έννοιες.

3.       Η φιλοσοφία ερευνά τις επιδράσεις των επιστημονικών κατακτήσεων στην ανθρώπινη ζωή.

Άρα: Η φιλοσοφία έρχεται πριν από τις επιστήμες για να τις βοηθήσει να θεμελιώσουν τις αρχές τους και να οργανώσουν τις μεθόδους τους αλλά και μετά τις επιστήμες για να ερμηνεύσει τη σημασία των πορισμάτων των επιστημών για την ανθρώπινη ζωή.

4.       Η εξέλιξη της επιστήμης είναι γραμμική, ενώ η φιλοσοφία γυρνά και ξαναγυρνά σε ερωτήματα που παραμένουν ανοιχτά από τη φύση τους. Όταν επομένως μελετούμε τη φιλοσοφία μελετούμε και τους παλαιότερους φιλοσόφους, ενώ αντίθετα παλιές επιστημονικές θεωρίες θεωρούνται ξεπερασμένες και εγκαταλείπονται.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

1

2. Η χρησιμότητα της φιλοσοφίας

1. αποφυγή εννοιολογικών συγχύσεων

2. ανίχνευση δυνατών απαντήσεων στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής

3. συνειδητοποίηση των ορίων της γνώσης μας

4. η χαρά και η ικανοποίηση που προκύπτει από την καθαρά διανοητική έρευνα.

5. προσωπική πρόοδος: οξύνεται η κριτική μας ικανότητα, διευρύνεται ο πνευματικός μας ορίζοντας, κατανοούμε καλύτερα και τα προσωπικά μας προβλήματα και παίρνουμε ορθότερες αποφάσεις, γινόμαστε πιο υπεύθυνοι και ελεύθεροι

6. επιστημονικές ανακαλύψεις στηρίχθηκαν αρχικά σε φιλοσοφικές συζητήσεις και απορίες (π.χ. η θεωρία βαρύτητας του Νεύτωνα και η θεωρία σχετικότητας του Αινστάιν, οι ιδέες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κοινωνικού συμβολαίου της εποχής της Γαλλικής Επανάστασης που στηρίχθηκαν σε συζητήσεις των φιλοσόφων του γαλλικού διαφωτισμού, Ρουσώ, Λοκ, Βολταίρου…).

3.  Προϋποθέσεις της φιλοσοφικής σκέψης

Να γίνεται σωστά, μεθοδικά και με λογική αυστηρότητα.

ΕΝΟΤΗΤΑ 5^η

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ποια η σχέση της φιλοσοφίας με την ιστορία;

Αν και τα φιλοσοφικά ερωτήματα είναι διαχρονικά, όμως ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνονται και η έμφαση που τους δίνεται ποικίλει από εποχή σε εποχή και από πολιτισμό σε πολιτισμό. Μελετώντας τις ιστορικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε εποχή, μπορούμε να καταλάβουμε πώς προέκυψαν τα διάφορα φιλοσοφικά προβλήματα.

Παραδείγματα

Προσωκρατικοί φιλόσοφοι (7^ος -6^ος αι. π.χ.)                         ασχολούνται με μεταφυσικά προβλήματα

Σοφιστές – Σωκράτης (5^ος αι π.χ.)                                           τους απασχολούν ζητήματα πρακτικής φιλοσοφίας και ηθικής

Μεσαίωνας (11^ος -15^ος αι μ.χ.)                                                     θεολογικά ζητήματα και ερωτήματα σχετικά με τη σχέση γνώσης και πίστης

Καντ (17^ος-18^ος αι. μ.χ.)                                                                   στροφή στη γνωσιολογία, ερωτήματα για τη φύση του υποκειμένου που γνωρίζει τον κόσμο

Χέγκελ (19^ος αι.)                                                                                έμφαση στη φιλοσοφία της ιστορίας: μελετώντας την προοδευτική εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος και την καλλιέργεια της αυτοσυνειδησίας, μπορούμε να κατανοήσουμε και την ίδια την πορεία της ιστορίας

Τέλη 19^ου- αρχές 20ού αι.                                                              ανάπτυξη της φιλοσοφίας της γλώσσας και μελέτη της λογικής

1^ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ας  δούμε τι θυμάστε από το πρώτο κεφάλαιο:

1.       1. Ποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά έχουν οι φιλοσοφικοί προβληματισμοί;

2.       Αναφέρετε ορισμένα παραδείγματα που δείχνουν ότι ο όρος «φιλοσοφία» χρησιμοποιείται πολύ συχνά στην καθημερινή μας ζωή.

3.     Τι  εννοούμε όταν λέμε ότι ο πρώτος στόχος της φιλοσοφίας είναι η διασάφηση γενικών εννοιών;

4.       Τι εννοούμε όταν λέμε ότι η φιλοσοφία ασχολείται ακόμα και με το να αιτιολογεί βασικές πεποιθήσεις;

5.       Τι σημαίνει η διατύπωση ότι η φιλοσοφία διαμορφώνει μια συνολική κοσμοθεωρία; Αναφέρετε παραδείγματα επιστημών που εξετάζουν διαφορετικές όψεις του κόσμου, οι οποίες μπορεί  και να συγκρούονται μεταξύ τους.

6.    Ποιους κλάδους της φιλοσοφίας γνωρίζετε και με τι ασχολείται ο καθένας;

7.       Ποιες  προϋποθέσεις πρέπει να ισχύουν ώστε ένα επιχείρημα να είναι ορθό;

8.       Τι εννοούμε όταν λέμε ότι η φιλοσοφία έρχεται πριν και μετά τις επιστήμες;

9.      Ποιες άλλες διαφορές εντοπίζουμε ανάμεσα στις φιλοσοφικές και τις επιστημονικές αναζητήσεις;

10.    Σε τι νομίζετε ότι χρησιμεύει η φιλοσοφία α) όσον αφορά στη γνώση β)όσον αφορά στην προσωπική μας πρόοδο γ) όσον αφορά τις επιστημονικές ανακαλύψεις;

11.   ποιες είναι οι προϋποθέσεις της σωστής φιλοσοφικής σκέψης;

12.   Οι φιλοσοφικοί προβληματισμοί σχετίζονται με τα προβλήματα της κάθε εποχής; Μπορείτε να αναφέρετε ενδεικτικά φιλοσοφικούς προβληματισμούς συγκεκριμένων εποχών, που γεννήθηκαν λόγω συγκεκριμένων ιστορικών συγκυριών;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2^ο

ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

ΛΕΞΕΙΣ, ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Ποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις και τα πράγματα;

Πως μπορεί να ακούμε μια λέξη και να έχει νόημα για μας;

Πως μπορεί να έχουν νόημα οι προτάσεις;

ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ: (ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ΑΠΟ ΟΣΟΥΣ ΘΕΩΡΟΥΝ ΟΤΙ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ)

Οι λέξεις σχετίζονται με τις έννοιες, ενώ οι έννοιες αναφέρονται σε σύνολα πραγμάτων και έτσι είναι δυνατή η μετάφραση από τη μια γλώσσα στην άλλη.

Οι έννοιες μπορεί να αναφέρονται α) σε σύνολα πραγμάτων (π.χ. βιβλίο) β) σε χαρακτηριστικά πραγμάτων (π.χ. δικαιοσύνη, λευκό) .

ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ

Α) ΠΛΑΤΩΝ

Πιστεύει σε έναν δυϊσμό:  υπάρχει α) ο φθαρτός κόσμος της εμπειρίας που τον αναγνωρίζουμε με τις αισθήσεις β) ο αιώνιος, αμετάβλητος κόσμος των Ιδεών, ο οποίος προσεγγίζεται με το νου και είναι ανεξάρτητος από τον κόσμο των αισθητών.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Με τη θεωρία αυτή ο Πλάτων εισηγείται έναν άλλο κόσμο:

1.       πού βρίσκεται, όμως, αυτός ο κόσμος;

Πώς είναι δυνατό να επικοινωνεί ο αισθητός κόσμος με τον άυλο κόσμο τωn Iδεών;

Β) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Οι καθολικές έννοιες ονομάζονται από τον Αριστοτέλη «καθόλου». Προκύπτουν από τα πράγματα μέσω της νοητικής αφαίρεσης και δεν είναι χωριστά από τα πράγματα. Το καθόλου είναι η κοινή ιδιότητα των πραγμάτων που απομένει, όταν αφαιρέσουμε τις διαφορετικές.

ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

1.       Με τη νοητική αφαίρεση σχηματίζονται ατομικές εικόνες και όχι καθολικές έννοιες. Επομένως ο τρόπος αυτός δε μας βοηθά να κατανοήσουμε την καθολικότητα των εννοιών. Με τη νοητική αφαίρεση δεν προκύπτουν καθολικές ουσίες, αλλά ατομικές σκέψεις, που δεν έχουν γενικό χαρακτήρα, αλλά διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο.

3.       Υπάρχουν ορισμένες νοητικές κατασκευές, όπως το γεωμετρικό τρίγωνο, που δεν το συναντούμε στη φύση, γιατί δεν υπάρχει τέτοιο φυσικό σχήμα με απόλυτα ευθείες γραμμές. Πώς λοιπόν προκύπτει μέσω της νοητικής αφαίρεσης;

ΠΟΙΟΙ ΠΡΕΣΒΕΥΟΥΝ ΟΤΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ

Α) ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΤΕΣ (ΘΕΩΡΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΚΡΑΤΙΑΣ Ή  ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ)

Πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν γενικές έννοιες, αλλά μόνο γενικές λέξεις.

ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥΣ

Για να κατατάξουν τα πράγματα σε γενικές κατηγορίες, οι οποίες χαρακτηρίζονται με γενικές λέξεις (π.χ. λευκά πράγματα, ζεστά κ.λ.π.), χρησιμοποιούν την καθολική έννοια της ομοιότητας. Πώς όμως χρησιμοποιούν μια καθολική έννοια, όταν δεν ΄δεχονται την ύπαρξή της;

Β) ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ

1. Θεωρεί ότι, αν δεχτούμε την ύπαρξη καθολικών εννοιών, είναι δύσκολο να εξηγήσουμε δύο σχέσεις α) ανάμεσα στη λέξη και στην έννοια β) ανάμεσα στην έννοια και τα πράγματα.

2. Παρατηρεί ότι, ακόμα κι αν δεν έχουμε απαντήσεις στα παραπάνω φιλοσοφικά ερωτήματα, χρησιμοποιούμε με περίπλοκο τρόπο τη γλώσσα κα επικοινωννούμε άψογα.

3. Τελικά προτείνει να εγκαταλείψουμε τις θεωρίες για το πώς αποκτούν νόημα οι λέξεις και να ασχοληθούμε με τη χρήση τους στη γλώσσα.

Η γλώσσα είναι κοινωνικό φαινόμενο. Δεν υπάρχει ατομική γλώσσα. Μαθαίνουμε τη γλώσσα παρατηρώντας το πώς χρησιμοποιούν οι άλλοι άνθρωποι την κάθε λέξη.

Την άποψη αυτή ενισχύει η θεωρία του Τζον Όστιν  για την  επιτελεστική λειτουργία  της γλώσσας, η οποία πρεσβεύει ότι με τη γλώσσα δε δίνουμε μόνο πληροφορίες, αλλά επιτελούμε πράξεις: π.χ. ορκίζομαι να πω την αλήθεια.

ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ:

Αν μαθαίνουμε τη γλώσσα μέσα από τη χρήση της

Β) γιατί να υπάρχουν δύο διαφορετικές λέξεις ή φράσεις που έχουν το ίδιο νόημα (π. χ. κόκορας – πετεινός);

Γ) πώς είναι δυνατή η μετάφραση από τη μια γλώσσα στην άλλη;

Δ) πώς είναι δυνατό οι ομιλητές της ίδιας γλώσσας να δίνουν μια καθολική διάσταση στη χρήση των λέξεων ή των φράσεων και να επικοινωνούν μεταξύ τους;

Ε) Αν το νόημα μιας λέξης περιλαμβάνει όλες τις δυνατές χρήσεις της είναι δυνατόν να μιλάμε για λανθασμένη χρήση;

ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΛΟΓΟΥ

Α) Ομιλία, διήγηση, συζήτηση, λέξη

Β) αιτιολόγηση

Γ) λογική, επιχειρηματολογία

ΟΡΙΣΜΟΣ ΛΟΓΙΚΗΣ

Επιστήμη που μελετά τους νόμους της ορθής σκέψης. Είναι η μελέτη των έγκυρων επιχειρημάτων. Δηλαδή με ποιους τρόπους οδηγούμαστε αναγκαστικά σε κάποια συμπεράσματα, αν δεχτούμε κάποιες υποθέσεις.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Με τη λογική ασχολήθηκαν συστηματικά:

Α) οι σοφιστές: δίδασκαν την τέχνη της πειθούς. Χρησιμοποιούσαν επιχειρήματα τα οποία ήταν αληθοφανή, αλλά όχι έγκυρα. Τα επιχειρήματα αυτά ονομάστηκαν σοφίσματα.

Β) Ο Αριστοτέλης έγραψε έξι λογικά έργα, τα οποία ονομάστηκαν «Όργανον».

Γ) Οι στωικοί. Ασχολήθηκαν με τους υποθετικούς συλλογισμούς. Αυτό σημαίνει ότι στο συλλογισμό η μια από τις δύο προκείμενες είναι υποθετική πρόταση.

Δ) Οι Άραβες και χριστιανοί φιλόσοφοι του Μεσαίωνα ασχολήθηκαν με το σχολιασμό του έργου του Αριστοτέλη και βελτίωσαν σε πολλά σημεία τη λογική του.

Ε) Από τα μέσα του 19^ου αι. αναπτύσσεται η συμβολική ή μαθηματική λογική.

ΤΕΛΙΚΑ Η ΛΟΓΙΚΗ ΑΡΧΙΚΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΩΣ ΟΡΓΑΝΟ ΜΕΛΕΤΗΣ – ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΣΤΗΝ ΠΟΡΕΊΑ ΟΜΩΣ, ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20^ΟΥ ΑΙ., ΠΟΥ Η ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΕΧΕΙ ΠΕΡΑΣΕΙ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ, ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΠΟΛΛΟΥΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΛΙΚΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ

Πλάτος

Βάθος

Έννοια γένους - προσεχές γένος

Έννοια είδους - προσεχές είδος

Ειδοποιός διαφορά

Επάλληλες έννοιες

Υπάλληλες έννοιες

Επαλλάσσουσες έννοιες

Παράλληλες έννοιες

Αντίθετες – αντιφατικές έννοιες

Καταφατικές – αποφατικές προτάσεις

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2^ο

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1.       Τι είναι οι καθολικές έννοιες;

2.       Ποια είναι η άποψη του Πλάτωνα για το ζήτημα των καθολικών εννοιών;

3.       Ποιες αδυναμίες επισημαίνονται στη θεωρία του Πλάτωνα;

4.       Ποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τον τρόπο σχηματισμού των καθολικών εννοιών; Ποιες αδυναμίες επισημαίνονται στη θεωρία του;

5.       Τι πιστεύουν οι νομιναλιστές για τις καθολικές έννοιες; Υπάρχει κάποιο λογικό λάθος που μπορούμε να σημειώσουμε στη θεωρία τους;

6.       Πιστεύει ο Βιτγκενστάιν στην ύπαρξη των καθολικών εννοιών; Πως θεωρεί ότι αποκτούμε την ικανότητα της επικοινωνίας μέσω της γλώσσας;

7.       Ποια είναι η θεωρία του Τζον Όστιν για την επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας; Σε τι μοιάζει η θεωρία του με εκείνη του Βιτγκενστάιν;

8.       Ποιες αδυναμίες επισημαίνονται στη θεωρία του Βιτγκενστάιν;

9.       Τι ονομάζουμε λόγο;

10.   Πως θα μπορούσαμε να ορίσουμε την επιστήμη της λογικής;

11.   Ποια η διαφορά των σοφιστών και του Αριστοτέλη όσον αφορά στην προσέγγιση της λογικής;

12.   Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στη στωική και στην Αριστοτελική λογική;

13.   Υπήρξε ενασχόληση με τη λογική κατά την περίοδο του Μεσαίωνα;

14.   Από ποιους αναπτύχθηκε η επιστήμη της λογικής κατά το 19^ο και 20ό αιώνα και ποιες είναι οι τρεις σχολές που διαμορφώθηκαν;

15.   Τελικά η λογική είναι κλάδος της φιλοσοφίας ή χωριστή επιστήμη;

16.   Τι ονομάζουμε πλάτος, βάθος, γένος, είδος, προσεχές γένος, προσεχές είδος και ειδοποιό διαφορά μιας έννοιας; Δώστε ένα παράδειγμα για το καθένα.

17.   Τι είναι επάλληλες, υπάλληλες, επαλλάσσουσες και παράλληλες έννοιες; Δώστε ένα παράδειγμα για την κάθε περίπτωση.

18.   Τι είναι αντίθετες και τι αντιφατικές έννοιες; Δώστε ένα παράδειγμα για την κάθε περίπτωση.

19.   Σε ποιο είδος προτάσεων στηρίζεται η λογική του Αριστοτέλη και ποιοι είναι οι τρεις όροι που συνδυάζονται στα επιχειρήματα που μελετά;

20.   Γράψτε παραδείγματα καταφατικών, αποφατικών, καθολικών, μερικών και ατομικών προτάσεων.

21.   Ποιες είναι οι σχέσεις των αντίθετων, των αντιφατικών και των συμπληρωματικών προτάσεων στο λογικό τετράγωνο;

22.   Να μπορείτε να κρίνετε την εγκυρότητα συλλογισμών ή να συνάγετε συμπεράσματα από δεδομένες προκείμενες.

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3^ο

ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Σκεπτικισμός ονομάζεται η φιλοσοφική θεωρία σύμφωνα με την οποία η δυνατότητα γνώσης είναι περιορισμένη, δε γνωρίζουμε πραγματικά πώς είναι ο κόσμος που μας περιβάλλει, αφού α) οι αισθήσεις μας συχνά μας εξαπατούν, β) κάνουμε συχνά λάθος στους συλλογισμούς μας γ)εκφράζουμε τελείως διαφορετικές απόψεις για πολύ σημαντικά ζητήματα.

Οι φιλόσοφοι που εκφράζουν αυτές τις απόψεις ονομάζονται σκεπτικιστές.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΥ

1.       ΠΥΡΡΩΝΕΙΟΣ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ (ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ)

Επιχειρεί να αποδείξει ότι για κάθε θέμα υπάρχουν δύο αντίθετες απόψεις, που είναι ισοδύναμες (ισοσθενείς). Επειδή δεν μπορούμε να αποφασίσουμε ποια θα διαλέξουμε οφείλουμε να επέχουμε (=να μη διατυπώνουμε καμία άποψη για τη φύση της πραγματικότητας).  Στόχος μας είναι η ψυχική γαλήνη (η αταραξία).

Τρόποι είναι τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι σκεπτικοί για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους.

Μετριοπαθέστεροι σκεπτικοί (Καρνεάδης)υποστήριξαν ότι οι πεποιθήσεις μας έχουν κάποιο βαθμό πιθανότητας να είναι αληθείς και δε μας παρέχουν καμία βεβαιότητα.

2.       ΝΕΟΤΕΡΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΥ

Α) Ρενέ Ντεκάρτ

Διατύπωσε ακραίες σκεπτικιστικές αμφιβολίες προβάλλοντας τις εξής σκέψεις: α) όταν ονειρευόμαστε νομίζουμε ότι ζούμε μια πραγματικότητα β)δεν μπορούμε να δεχτούμε με ασφάλεια τις λογικές και μαθηματικές αλήθειες, όπως ότι ένα τετράγωνο έχει 4 πλευρές γιατί μπορεί ένας μοχθηρός δαίμονας να μας εξαπατάει και να νομίζουμε ότι είναι πραγματικότητα κάτι που είναι μόνο ένα όνειρο.

 Η ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΝΤΕΚΑΡΤ

Σκέφτομαι, άρα υπάρχω…: Το υποκείμενο καθώς σκέφτεται, κατανοεί ότι πρέπει να υπάρχει για να μπορεί να σκέφτεται

Αδυναμία θεωρίας: το ότι αμφιβάλλει δεν αποτελεί απόδειξη α) ότι υπάρχει τη στιγμή που σκέφτεται β) ότι είναι μια άυλη ψυχή, τελείως χωριστή από το σώμα (ποιος μας λέει ότι δεν ονειρεύεται και όταν αμφιβάλλει;)

Τα επόμενα βήματα της θεωρίας του Ντεκάρτ για να ξεπεράσει το σκεπτικισμό του…

Ο ΘΕΟΣ ΜΕ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΕΙ ΚΑΙ ΔΕΝ ΑΦΗΝΕΙ ΤΟΝ ΠΟΝΗΡΟ ΔΑΙΜΟΝΑ ΝΑ ΜΕ ΕΞΑΠΑΤΗΣΕΙ…

Πως ξέρω, όμως ότι υπάρχει Θεός; ΝΑ ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΤΕΚΑΡΤ ΜΕ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΙ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ…

ΠΡΩΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ

Α) Εμείς αν και είμαστε ατελή όντα έχουμε σχηματισμένη την ιδέα της τελειότητας. Έχουμε αυτή τη δυνατότητα επειδή υπάρχει Θεός και μας δημιούργησε την ιδέα της τελειότητας.

Β) Η ανυπαρξία είναι μια μορφή ατέλειας. Άρα ο Θεός, που είναι τέλειος,  δε γίνεται να μην υπάρχει.

ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΑΤΡΕΠΟΥΝ ΤΙΣ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΝΤΕΚΑΡΤ

Α)Την ιδέα της τελειότητας μπορεί να την έχουμε σχηματίσει μόνοι μας, δεν είναι ανάγκη να μας την έβαλε στο μυαλό μας ο Θεός.

Β) Η ύπαρξη είναι κάτι διαφορετικό από τη σκέψη μας. Είναι διαφορετικό να σκεφτόμαστε ότι υπάρχει Θεός, από το να υπάρχει πραγματικά.

ΕΤΣΙ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΑΝΑΠΑΝΤΗΤΟ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΑΝ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΠΟΥ ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΕΊΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η ΠΡΟΪΟΝ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ ΜΑΣ…

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ:

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

1.Ορθολογισμός

Βασική θέση των ορθολογιστών είναι ότι η γνώση μπορεί να αποκτηθεί μόνο ή κυρίως με τη βοήθεια του ορθού λόγου (νόηση), χωρίς να έχει ανάγκη τα δεδομένα της εμπειρίας. Η γνώση αυτή αποκαλείται a priori  ή  προ-εμπειρική.

Οι βασικοί ορθολογιστές φιλόσοφοι και οι θέσεις τους:

Α. ΠΛΑΤΩΝ

Ο αληθινός κόσμος είναι ο κόσμος των Ιδεών, που τις αντίκρισε η αθάνατη ψυχή πριν μπει στο σώμα. Η γνώση είναι μια άσκηση του νου, μέσα από τη μελέτη των μαθηματικών, για να ξαναθυμηθεί τη βαθύτερη πνευματική πραγματικότητα των Ιδεών, που είναι αιώνιες και άφθαρτες σε αντίθεση με τον ατελή υλικό κόσμο.

Β. ΝΤΕΚΑΡΤ

Ο Ντεκάρτ επιχείρησε με την αποκλειστική συνδρομή του νου να ξαναχτίσει το οικοδόμημα της γνώσης. Γι αυτό χρησιμοποίησε τη μέθοδο της συστηματικής αμφιβολίας για να γκρεμίσει οτιδήποτε ήταν αβέβαιο. (Σας θυμίζω ότι η πρώτη βεβαιότητα στην οποία κατέληξε ήταν η ύπαρξή του μέσω της απόδειξης «σκέφτομαι, άρα υπάρχω»).

                Για να αποδείξει ότι υπάρχει αλήθεια, η οποία μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο με τον ορθό λόγο, χρησιμοποίησε ως βασική αρχή την ύπαρξη του Θεού (την απόδειξη για την ύπαρξή του την είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο).

                ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ

1.       Τα κριτήρια με τα οποία αντιλαμβανόμαστε ότι οι κρίσεις μας είναι ορθές είναι η σαφήνεια και η ευκρίνεια:  αυτές κάνουν τις σκέψεις μας ξεκάθαρες.

2.       Τα ουσιώδη  χαρακτηριστικά  των υλικών και πνευματικών όντων τα αντιλαμβανόμαστε άμεσα χωρίς να χρειαστεί να κάνουμε συλλογισμούς, γιατί μας τα εμφύτεψε ο Θεός.

Η ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ

Δεν μπορεί με τον τρόπο αυτό να αποδείξει ότι έξω από τον εαυτό του, που σκέφτεται, υπάρχουν και άλλα υλικά ή πνευματικά όντα.

Δεν μπόρεσε να απαντήσει στο πώς σχετίζονται οι ιδέες μας που προέρχονται από τον ορθό λόγο με τις ιδέες μας που στηρίζονται στην εμπειρική πραγματικότητα.

Γ. ΣΠΙΝΟΖΑ και  ΛΑΪΜΠΝΙΤΣ

Στηρίχθηκαν στη δύναμη του νου, εμπνεύστηκαν από τα μαθηματικά και υποστήριξαν ότι τα βασικά στοιχεία της πραγματικότητας μπορούμε να τα κατανοήσουμε μόνο με τη βοήθεια του νου, ο οποίος στηρίζεται στη χρησιμοποίηση έμφυτων ιδεών και λογικών αρχών.

Δ. ΧΕΓΚΕΛ

Θεωρούσε ότι με τη βοήθεια του ορθού λόγου μπορεί να κατανοήσει ακόμα και να προβλέψει την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας.

2. Εμπειρισμός

Για τους εμπειριστές αφετηρία της γνώσης είναι οι αισθήσεις. Η γνώση προέρχεται από τα αισθητηριακά δεδομένα, τα οποία τη στιγμή που τα προσλαμβάνουμε δημιουργούν ήδη τις πρώτες στοιχειώδεις πεποιθήσεις ή τις Ιδέες μας.

Οι βασικοί εμπειριστές  φιλόσοφοι και οι θέσεις τους:

Α. ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ

Β. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

(Σας θυμίζω της θεωρία του για τη νοητική αφαίρεση)

Πιστεύει ότι η σκέψη μας κινείται επαγωγικά, δηλαδή από τα συγκεκριμένα αισθητηριακά δεδομένα καταλήγει σε απαραίτητες για τη ζωή γενικεύσεις. Αυτό είναι μια δραστηριότητα του νου, που όμως βασίζεται αποκλειστικά στα στοιχεία που του παρέχουν οι αισθήσεις.

Γ. ΦΡΑΝΣΙΣ ΜΠΕΪΚΟΝ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΙΣΧΥΡΙΖΟΝΤΑΙ ΟΤΙ

οι ιδέες του νου μας που μας βοηθούν να γνωρίσουμε την πραγματικότητα, δεν είναι έμφυτες, όπως υποστήριζαν οι ορθολογιστές, αλλά διαμορφώνονται λόγω  των εντυπώσεων που μας παρέχουν οι αισθήσεις.

Δ. ΤΖΟΝ ΛΟΚ (17^ος ΑΙ.)

Όταν γεννιόμαστε ο νους είναι άγραφος χάρτης (tabula rasa). Σε αυτόν αποτυπώνονται

α)τα δεδομένα των εξωτερικών αισθήσεων

β)τα δεδομένα μιας εσωτερικής αίσθησης, του αναστοχασμού, όπως τον ονομάζει ο Λοκ. Η αίσθηση αυτή αποτυπώνει τι συμβαίνει σε μας σε καταστάσεις εσωτερικής λειτουργίας, π.χ. όταν σκεφτόμαστε, όταν αμφιβάλλουμε, όταν επιθυμούμε κ.τ.λ.

Ε. ΤΖΟΡΤΖ ΜΠΕΡΚΛΕΫ (17^ος -18^ος ΑΙ.)

1. Υπάρχει κάτι μόνο όταν μπορεί να αντιλαμβάνεται ή να γίνεται αντιληπτό.  Άρα υπάρχουν τα πνεύματα (γιατί αυτά είναι που αντιλαμβάνονται και οι ιδέες ή παραστάσεις μέσα σε αυτά, γιατί αυτές είναι τα αποτελέσματα της αντίληψης των πνευμάτων).

2. Τα άυλα πράγματα υπάρχουν μέσα στο νου του Θεού και τα ξεχωρίζουμε από τα ανύπαρκτα πλάσματα της φαντασίας μας, από τους κανονικούς νόμους που έχει εγκαθιδρύσει ο Θεός και τα συνδέουν.

Άρα, η πραγματικότητα είναι μια και συγκεκριμένη με χρώματα, γεύσεις, ήχους, οσμές. Οι αφηρημένες έννοιες είναι απλώς γλωσσικά κατασκευάσματα, όπως π.χ. η ύλη: το νόημά της εξαντλείται σε κάτι που βλέπουμε, ακούμε ή αγγίζουμε. 

ΣΤ. ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ (18^ος ΑΙ. )

Ήταν ο πιο ακραίος εμπειριστής.

Θεωρεί ότι στη διάθεσή μας δεν έχουμε τίποτα παραπάνω από τα δεδομένα των 5 αισθήσεων, κατά συνέπεια έχουμε περιορισμένη γνωστική ικανότητα.

  ΣΗΜΕΙΩΣΗ: (Σκεφτείτε ότι οι άλλοι εμπειριστές αναφέρονται και σε κάτι άλλο πέρα από τα δεδομένα των αισθήσεων: 

Ο Αριστοτέλης μιλάει για δραστηριότητα του νου που προχωρά σε επεξεργασία των αισθητηριακών δεδομένων ώστε να σχηματιστούν καθολικές έννοιες,

ο  Λοκ αναφέρεται σε μια εσωτερική αίσθηση που την ονομάζει αναστοχασμό,

ο Μπέρκλεϋ αναφέρεται σε άυλα πράγματα που υπάρχουν μέσα στο νου του Θεού και τα ξεχωρίζουμε από τους κανονικούς νόμους που έχει εγκαθιδρύσει ο Θεός και τα συνδέουν).

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΨΗΣ ΤΟΥ ΧΙΟΥΜ

Αν δεχτούμε ότι τα μόνα  δεδομένα που έχουμε είναι εκείνα των 5 αισθήσεων, τότε:

-          δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ότι οι παραστάσεις  μας είναι αληθινές και άρα δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν, πραγματικά, άλλα υλικά ή πνευματικά όντα έξω από μας.

-          αυτό που παρατηρούμε στη φύση είναι μόνο η χρονική διαδοχή, ότι δηλαδή το ένα συμβάν διαδέχεται το άλλο. Η σχέση αιτίου – αποτελέσματος, ότι δηλαδή το ένα είναι αίτιο του άλλου, είναι δικό μας συμπέρασμα. Το μόνο που βλέπουμε είναι να προηγείται αυτό που ονομάζουμε αίτιο και να ακολουθεί αυτό που ονομάζουμε συμπέρασμα.

-          Άρα βασιζόμαστε σε αυθαίρετες επαγωγικές γενικεύσεις, που δεν έχουν πραγματική λογική ισχύ και γίνονται αποδεκτές μόνο χάρη στη συνήθεια και στις ενστικτώδεις προσδοκίες μας. Ελπίζουμε δηλαδή ότι οι φυσικοί νόμοι θα εξακολουθήσουν  να ισχύουν έτσι όπως τους γνωρίσαμε.

Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

ΙΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ (18^ος ΑΙ.)

Ο Καντ προσπάθησε να συμφιλιώσει τον ορθολογισμό με τον εμπειρισμό. Επειδή η γνώση δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί μόνο με το νου ή μόνο με τις αισθήσεις, θεώρησε ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτησή της είναι η συνεργασία και των δύο.

Σκέφτηκε ότι:

Οι αισθήσεις συσσωρεύουν εντυπώσεις, τα αισθητηριακά δεδομένα. Χωρίς, όμως την οργάνωση του νου θα επικρατούσε σε αυτά ένα χάος. (Σκεφτείτε πώς είναι ένα δωμάτιο στο οποίο μαζεύουμε πράγματα χωρίς να τα τακτοποιούμε ποτέ. Θα μπορούσαμε ποτέ να βρούμε αυτό που χρειαζόμαστε;) Άρα ο λόγος, η λογική (= οργάνωση) μας είναι απαραίτητος.

Από την άλλη αν είχαμε μόνο τη λογική, χωρίς την εμπειρία, ποιο υλικό θα είχε να επεξεργαστεί η λογική;

Να πως γίνεται σχηματικά η απόκτηση της γνώσης:

1.       Υπάρχουν δύο εγγενείς μορφές εποπτείας, τις οποίες διαθέτει ο νους: ο χώρος και ο χρόνος. Ο χώρος και ο χρόνος δεν προκύπτουν από τις αισθήσεις μας, είναι αρχές.

2.       Η πρώτη επεξεργασία στην οποία υποβάλλονται τα αισθητηριακά δεδομένα, είναι να τοποθετηθούν και να οργανωθούν ανάλογα με το χρόνο και τον τόπο στον οποίο γίνονται αντιληπτά. Επομένως γνωρίζουμε τα πράγματα μόνο ως  οργανωμένα φαινόμενα από το νου μας και όχι όπως είναι αυτά καθεαυτά.

Έτσι δημιουργούνται οι πρώτες εποπτείες:  δηλαδή τα δεδομένα των αισθήσεων οργανωμένα στο χώρο και το χρόνο.

3.       Στη συνέχεια τις εποπτείες αυτές τις παραλαμβάνουν οι κατηγορίες  της νόησης, οι οποίες είναι αφηρημένες  καθαρές έννοιες. Αυτές οι κατηγορίες είναι οι εξής: της ποσότητας, της ποιότητας, της σχέσης, και του τρόπου (όπως η ουσία, η ενότητα, η αιτία κ.λ.π.)

Φανταστείτε τις κατηγορίες σαν κιβώτια που έχουν απέξω μια  ετικέτα και στα οποία τοποθετούμε τις αισθητηριακές μας εντυπώσεις…

π.χ. Βάζουμε δύο γεγονότα σε δύο κιβώτια που συνδέονται μεταξύ τους και είναι το ένα με ετικέτα αίτιο και το άλλο με ετικέτα αποτέλεσμα. Άρα δεν έχουμε δύο σκόρπια γεγονότα, αλλά δύο τακτοποιημένα που τα έχουμε συνδέσει μεταξύ τους. Ή σε ένα κιβώτιο βάζουμε τα μαλακά αντικείμενα σε άλλο τα σκληρά κ.λ.π. Έτσι δεν υπάρχει χάος στις εντυπώσεις μας, αλλά είναι τακτοποιημένες.

4.       Για τον Καντ η εμπειρία είναι τυφλή και ασύντακτη χωρίς τη νόηση και η νόηση είναι κενή χωρίς την εμπειρία.

Το συμπέρασμα είναι πως ο νους δε μας παρέχει a priori γνώση για τη βαθύτερη ουσία του κόσμου ή για την ύπαρξη του Θεού ή για την αθανασία της ψυχής, όπως πίστευαν οι ορθολογιστές. Δηλαδή δε μας προσφέρει υπερβατική γνώση, γνώση πέρα από τα δεδομένα των αισθήσεων.

Μας προσφέρει μόνο υπερβατολογική γνώση, δηλαδή συνείδηση των νοητικών μας λειτουργιών και του τρόπου οργάνωσης των αισθητηριακών μας δεδομένων.

Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στις έννοιες αρχή  και πηγή  της γνώσης: η πηγή της γνώσης είναι η εμπειρία, εκείνη από την οποία ξεκινούν τα πρώτα δεδομένα μας.

Η αρχή της γνώσης όμως είναι η νοητική επεξεργασία αυτών των δεδομένων της εμπειρίας μέσα από τις εποπτείες και τις κατηγορίες της νόησης. Αυτές οι εποπτείες και οι κατηγορίες είναι οι συνθήκες γνώσης που υπάρχουν εξαρχής στον άνθρωπο και δεν προέκυψαν από τα αισθητηριακά δεδομένα.

  3o ΚΕΦΑΛΑΙΟ – ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ

1α. Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως προς την ορθότητά τους, γράφοντας τη λέξη «σωστό» ή «λάθος» δίπλα στον αριθμό που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση:

1.       Οι σκεπτικοί φιλόσοφοι υποστηρίζουν πως διαθέτουμε ασφαλή κριτήρια για να αποφασίσουμε αν και πότε γνωρίζουμε κάτι στ’ αλήθεια.

2.       Με τον Χέγκελ δίνεται έμφαση στη φιλοσοφία της ιστορίας και τονίζεται η σημασία της ιστορικής εξέλιξης στη φιλοσοφική σκέψη.

3.       Οι σκεπτικιστές φιλόσοφοι δεν διατυπώνουν κανενός είδους αμφιβολία σχετικά με τη δυνατότητα για γνώση.

4.       Κατά τους εμπειριστές η γνώση μας προέρχεται κυρίως από τον ορθό λόγο.

5.       Για τους σκεπτικιστές φιλοσόφους η γνώση την οποία αναζητούν οι επιστημονικές και φιλοσοφικές θεωρίες είναι ανέφικτη.

6.       Ο Χιουμ αποδεικνύει ότι οι επαγωγικές γενικεύσεις έχουν πραγματική λογική ισχύ.

7.       Οι «καθαρές», αφηρημένες έννοιες της ποσότητας, της ποιότητας, της σχέσης και του τρόπου αποκαλούνται από τον Καντ εγγενείς μορφές εποπτείας.

8.       Η θεωρία του Καντ για την απόκτηση της γνώσης αποτελεί ως σήμερα αναγκαία αφετηρία για κάθε προσπάθεια συνθετικής αντιμετώπισης γνωσιολογικών προβλημάτων.

1β. Κατά τους ορθολογιστές φιλοσόφους η γνώση μας για τον κόσμο

α. προέρχεται κυρίως από τον ορθό λόγο

β. είναι απολύτως ανέφικτη

γ. προέρχεται κυρίως ή αποκλειστικά από τις αισθήσεις

1γ.Να αποδώσετε το φιλοσοφικό περιεχόμενο των όρων:  εμπειρισμός, σκεπτικισμός, προεμπειρική γνώση, υπερβατολογική γνώση, κατηγορίες (Καντ)

2. Τι θα σας απαντούσε ο Χιουμ, αν τον διαβεβαιώνατε ότι ο ήλιος αύριο θα ανατείλει οπωσδήποτε;

3. Πώς απαντούν οι εμπειριστές στον ισχυρισμό των ορθολογιστών ότι η γνώση

μας για τον κόσμο πηγάζει από τον νου;

4. Πώς μπορούμε να συλλάβουμε την έννοια «γενναιότητα»: α) σύμφωνα με τον

Πλάτωνα και β) σύμφωνα με τους εμπειριστές φιλοσόφους;

5. Με ποια επιχειρήματα ο Ντεκάρτ αποδεικνύει την ύπαρξη της ανθρώπινης ψυχής και την ανεξαρτησία της από το σώμα;

Η παρακάτω παραπομπές σας δίνονται χωρίς να είναι ακριβώς η ύλη του βιβλίου, επειδή σας δυσκόλεψε ο ορθολογισμός. Είναι όλοι οι ιδεαλισμοί μαζεμένοι για να απαντήσουν πώς αποκτούμε τη γνώση μόνο με τη βοήθεια του νου , χωρίς τη συνδρομή των αισθήσεων. Ίσως αν κατανοήσετε αυτό μπορεί να σας γίνει ευκολότερη η κατανόηση των ορθολογιστών φιλοσόφων. ΜΗΝ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΕΤΕ ΝΑ ΤΑ ΑΠΟΣΤΗΘΙΣΕΤΕ, ΜΟΝΟ ΝΑ ΤΑ ΚΑΤΑΛΑΒΕΤΕ:

Ιδεαλισμός

Ο ιδεαλισμός είναι φιλοσοφική θεωρία που υποστηρίζει πως το "ον", ο υλικός κόσμος, η πραγματικότητα, δεν υπάρχει παρά μόνο στην ιδέα, τη νόηση, και ότι δεν υπάρχει πραγματικότητα ανεξάρτητη από τη σκέψη (ακριβώς τα αντίθετα υποστηρίζει ο υλισμός). 

Είναι μία από τις δύο κύριες απαντήσεις στο γνωσιολογικό πρόβλημα "τι είναι ον" (την άλλη δίνει ο υλισμός). Κατά τον ιδεαλισμό, οι ιδέες-έννοιες των πραγμάτων αποτελούν την πραγματικότητα, και τα πράγματα είναι αντίτυπα των αρχικών ιδεών, οι οποίες υπάρχουν στο νου μας ή σ΄ έναν κόσμο υπερβατικό (οι ιδέες του Πλάτωνα) ή στη διάνοια του Θεού (Μπέρκλεϊ, ιματεριαλισμός). Έτσι οι έννοιες-ιδέες αποτελούν πραγματικά αντικείμενα και επομένως πραγματικός κόσμος είναι ο εσωτερικός μας κόσμος (αντιλήψεις, σκέψεις, ιδέες, συνείδηση).

Πρώτος συστηματικός ιδεαλιστής φιλόσοφος ήταν ο Πλάτωνας. Οι αισθήσεις, οι αντιλήψεις, οι σκέψεις μας ξεγελούν, μας γνωρίζουν έναν κόσμο απατηλό. Καμία πραγματικότητα δεν υπάρχει εδώ. Το "ον", που είναι το αισθητό σύμπαν, δεν υπάρχει, και αν υπάρχει, δεν είναι παρά μια αντανάκλαση, μια σκιά του πραγματικού. Το "όντως ον" είναι οι ιδέες, τέλεια θεία πρότυπα, των οποίων τα αισθητά αντικείμενα δεν είναι παρά απομιμήσεις (αντανακλάσεις, σκιές). Ο "νοητός κόσμος" που σχηματίζεται από ιδέες, οι οποίες αποτελούν αιώνια πρότυπα όλων των πραγμάτων  είναι ο πραγματικός κόσμος. Ο ιδεαλισμός του Πλάτωνα είναι "αντικειμενικός", δέχεται δηλ. την ύπαρξη "του όντος", δηλαδή του κόσμου έξω από εμάς, μόνο που αυτός είναι νοητής φύσης, και αρνείται το υλικό ον.

Όταν ο Καρτέσιος λέγει "νοώ, άρα υπάρχω" (cοgitο, ergο sum), αρνείται ότι υπάρχει το "είναι",το ον, δηλαδή ο κόσμος έξω από εμάς. Αυτό σημαίνει ότι ο κόσμος έξω από εμάς δεν υπάρχει αντικειμενικά, αλλά ότι είναι ένα δικό μας δημιούργημα, δημιούργημα της σκέψης μας.  Η θεωρία αυτή λέγεται υποκειμενικός ιδεαλισμός. Τελικά  όμως η σκέψη του υποκειμένου, καταρρίπτει την αμφιβολία της ύπαρξης. Έτσι ο ιδεαλισμός του καταλήγει να είναι αντικειμενικός, γιατί, μετά την κατάρριψη της αμφιβολίας για την ύπαρξη, δέχεται ότι υπάρχουν εξωτερικός κόσμος και μάλιστα δύο ουσίες, νόηση-έκταση (πνεύμα-ύλη), δίνοντας προτεραιότητα στη νόηση, που δημιούργησε την έκταση.

Ο Μπέρκλεϊ δημιούργησε τον υποκειμενικό ιδεαλισμό (ιματεριαλισμό, αϋλία). Το παγκόσμιο πνεύμα, που είναι ο Θεός, δημιουργεί στην ατομική σκέψη τις ιδέες των πραγμάτων.

Υπάρχει και ο λογικός ή κριτικός ιδεαλισμός του Καντ, που παραδέχεται την ύπαρξη πραγμάτων έξω από τη συνείδησή μας. Τα πράγματα όμως αυτά θα μας μείνουν για πάντα απρόσιτα, άγνωστα, γιατί η σκέψη μας δεν αντιλαμβάνεται άλλο εκτός από τα "φαινόμενα", με τις κατηγορίες που υπάρχουν πριν από κάθε εμπειρία και οι οποίες υποβάλλουν όρους στη γνώση ("ο νους προδιαγράφει νόμους στη φύση"). Η φιλοσοφία του Καντ μπορεί να ονομαστεί και "αγνωστικισμός" (δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την εμπειρία κλπ.) και "ρελατιβισμός" (ό,τι γνωρίζουμε είναι σχετικό με τη δομή της ανθρώπινης σκέψης).

 Η φιλοσοφία του Χέγκελ είναι απόλυτος ιδεαλισμός. Όλα στον κόσμο είναι "νους", "ιδέα". Η ιδέα με τη διαλεκτική της κίνηση έκανε (ή έγινε) τα πάντα: φύση, ανθρώπινος νους και τα δημιουργήματά του (τέχνη, επιστήμη, θρησκεία, φιλοσοφία). Στη "λογική" του εξηγεί τη φύση και τη σύσταση του νου, της ιδέας, του απόλυτου, όσο είναι στον εαυτό του, πριν βγει έξω και γίνει κόσμος, φύση και πρόσκαιρος ανθρώπινος νους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

1.       Έννοια του όρου

Είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται με ερωτήματα που βρίσκονται πέρα από τα όρια της φυσικής. Ο τίτλος του κλάδου οφείλεται στο έργο του Αριστοτέλη «Μετά τα φυσικά».

Το βασικό ερώτημα της μεταφυσικής: Τι υπάρχει; Ειδικότερα ποια είναι τα βασικά είδη των όντων και ποια τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα; Έτσι η μεταφυσική ονομάζεται και οντολογία.

2.  Μεταφυσική και γνωσιολογία

Τα προβλήματα της μεταφυσικής και της γνωσιολογίας συνδέονται μεταξύ τους: η μεταφυσική ρωτά τι είναι ον και η γνωσιολογία αναρωτιέται πώς μπορούμε να γνωρίσουμε αυτό το ον.

Για παράδειγμα, η μεταφυσική ρωτά ποια είναι η σχέση σώματος και πνεύματος;

Η γνωσιολογία θα αναρωτηθεί: πώς γνωρίζουμε ότι και οι άλλοι άνθρωποι έχουν πνεύμα;

3. Τι σημαίνει να θέτει κανείς ερωτήματα για το «τι είναι ον»

Όταν τα ερωτήματα είναι καθημερινά και πρακτικά, τότε έχουν απάντηση.

Όσο τα ερωτήματα γίνονται πιο γενικά, τόσο η δυνατότητα απάντησής τους γίνεται πιο προβληματική.

ΤΑ ΚΛΑΣΙΚΑ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

1.       Ο άνθρωπος αποτελείται μόνο από σώμα ή διαθέτει και πνεύμα;

2.       Διαθέτουμε ελευθερία βούλησης ή οι πράξεις μας καθορίζονται από αυστηρούς φυσικούς νόμους;

3.       Υπάρχει σε κάθε ύπαρξη κάποια ουσία σταθερή και αμετάβλητη πέρα από τις παροδικές τους ιδιότητες;

4.       Τι είναι ο χώρος και ο χρόνος και τι είναι η αιτία που συνδέει τα φυσικά φαινόμενα;

5.       Υπάρχει Θεός και πώς σχετίζεται με τον κόσμο;

6.       Γιατί να υπάρχουν όντα και όχι το τίποτα;

1.       Μεταφυσική και επιστήμη

Η ομοιότητα μεταφυσικής και φυσικής επιστήμης είναι ότι και οι δύο προσπαθούν να περιγράψουν και να δώσουν μια γενική εικόνα του κόσμου.

Η διαφορά είναι ότι 1) τα προβλήματα που αφορούν τα όντα και επιλύονται από την επιστήμη είναι επιστημονικά, ενώ τα προβλήματα που δεν  μπορούν να αντιμετωπιστούν επιστημονικά, είναι μεταφυσικά.

2) Τα μεταφυσικά ερωτήματα είναι πολύ πιο γενικά από εκείνα των φυσικών επιστημών και γι’ αυτό παραμένουν «ανοιχτά»

3) Η μεταφυσική επιδιώκει μια συνολική θεώρηση της πραγματικότητας, «υπό το πρίσμα της αιωνιότητας».

4) Ο μεταφυσικός θα μπορούσε να απαντήσει σε όσους ισχυρίζονται ότι τα μεταφυσικά προβλήματα είναι ψευδοπροβλήματα, τα οποία διαλύονται, όταν συλλάβουμε σωστά τις έννοιες, ότι τα προβλήματα που τον απασχολούν δεν είναι εμπειρικά

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΝΟΥΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑ- ΔΥΪΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

1.       Τι σημαίνει να έχει κανείς νου και συνειδητή εμπειρία

ΑΠΟ ΠΟΥ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ  ΝΟΥ (Η΄ ΤΗΝ ΨΥΧΗ)  ΚΑΙ ΤΟ ΣΩΜΑ

Αφετηρία αποτέλεσε η αίσθηση πως η σκέψη και τα συναισθήματά μας δεν εντοπίζονται σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο του σώματός μας. Γι’ αυτό μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων υποστηρίζουν ότι

α) ο νους (ή η ψυχή) είναι κάτι τελείως διαφορετικό  από το σώμα,

β) ότι ως όντα που διαθέτουμε γλώσσα και συνειδητή εμπειρία, είμαστε κάτι τελείως διαφορετικό από τα υπόλοιπα κατώτερα όντα του φυτικού και του ζωικού βασιλείου

γ) οι περισσότερες θρησκείες και πολλοί φιλόσοφοι δέχονται την ύπαρξη της ψυχής, που πιστεύουν πως είναι ένα πνευματικό στοιχείο που μένει αναλλοίωτο ως το θάνατο. Ορισμένες μάλιστα θρησκείες, όπως ο χριστιανισμός, αποδίδουν τα χαρακτηριστικά της αφθαρσίας και της αθανασίας αποκλειστικά στην ανθρώπινη ψυχή.

Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι αυτό που συμβαίνει, όταν σκεφτόμαστε σχετίζεται με τις λειτουργίες του μυαλού, του νευρικού συστήματος ή της καρδιάς μας. Άρα σύμφωνα με αυτούς νους ή ψυχή ως χωριστή οντότητα δεν υπάρχει.

ΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ

1.       Είναι αιτιολογημένη επαρκώς η ύπαρξη πνεύματος και σώματος;

2.       Μήπως η σύγχρονη επιστήμη με τα νέα δεδομένα επιβάλλει να αναθεωρήσουμε τις παραδοσιακές απόψεις σχετικά με το θέμα;

3.       Αν, όμως, αρνηθούμε την ύπαρξη της ψυχής, τότε υπάρχει η προσωπική ταυτότητα του υποκειμένου που αισθάνεται και σκέπτεται; Τι είναι, δηλαδή, αυτό που κάνει τον άνθρωπο που μεγαλώνει και το σώμα του αλλάζει, να είναι το ίδιο πρόσωπο;

2.       Το πρόβλημα της σχέσης νου και σώματος (δυϊσμός – θεωρία αλληλεπίδρασης)

Δυϊσμός ονομάζεται η θεωρία η οποία υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο τελείως διαφορετικές οντότητες, α) το σώμα και β) ο νους ή η ψυχή.

Η οντότητα που συνήθως αποκαλούμε ψυχή ή πνεύμα είναι φορέας των εξής ικανοτήτων: α) της σκέψης, β) της βούλησης, γ) των επιθυμιών, δ)των αισθημάτων (π.χ. ζέστης, πόνου κ.λ.π.), δ) των συναισθημάτων (π.χ. χαράς, λύπης, θυμού…)

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΥΪΣΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

α) Πλάτων (θυμηθείτε τι είχε πε: πόσοι κόσμοι υπάρχουν, κατά την άποψή του;)

β) Ντεκάρτ

Ο Ντεκάρτ πίστευε στην ύπαρξη της ανθρώπινης ψυχής. Είχε άλλωστε αποδώσει ιδιαίτερη σημασία στο επιχείρημα «σκέπτομαι, άρα υπάρχω».

Η θεωρία του είναι γνωστή ως δυϊσμός και ως θεωρία της αλληλεπίδρασης. Τα βασικά της σημεία είναι τα εξής:

1.       Ο άνθρωπος απαρτίζεται από σώμα και πνεύμα.

2.       Η ουσία του σώματος,  που είναι υλικό, είναι η έκταση και η ουσία του πνεύματος η σκέψη.

3.       Το πνεύμα που είναι τελείως διαφορετική οντότητα από το σώμα, επικοινωνεί με αυτό μέσω της επίφυσης (κωναρίου), ενός αδένα στο κέντρο του εγκεφάλου. Έτσι μέσω του κωναρίου μεταφέρονται στο πνεύμα τα δεδομένα των αισθήσεων, οι παραστάσεις του εξωτερικού κόσμου. Και πάλι μέσω του ίδιου αδένα μεταφέρονται στο σώμα οι εντολές που δίνουν ο νους και η βούλησή μας για να κινηθούν τα μέλη μας.

ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

1.       Δεν υπάρχει καμία επιστημονική τεκμηρίωση της ύπαρξης και της λειτουργίας του κωναρίου.

2.        Πώς είναι δυνατό να επικοινωνούν δύο τελείως διαφορετικές φύσεις, μια υλική και μια πνευματική; Ο Ντεκάρτ κατηγορήθηκε ότι η θεωρία του είναι σα να περιγράφει ένα φάντασμα μέσα σε μια μηχανή.

Μερικοί φιλόσοφοι της εποχής του φαντάστηκαν ότι κάθε στιγμή επεμβαίνει ο Θεός και κάνει δυνατή την επικοινωνία αυτών των δύο οντοτήτων. Αυτό, όμως δεν μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά

Γι αυτό πολλοί φιλόσοφοι κατέληξαν στην άποψη ότι υπάρχει  μόνο μια οντότητα.  Άλλοι έλεγαν ότι υπάρχει μόνο σώμα και άλλοι ότι υπάρχει μόνο πνεύμα.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ

ΝΟΥΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑ

ΜΟΝΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

Μονισμός είναι η θεωρία που υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν δύο διαφορετικά είδη οντοτήτων ή ουσιών, αλλά ένα.

ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΔΥΟ ΕΙΔΗ ΜΟΝΙΣΜΟΥ

α) Ο ιδεαλισμός και β) ο υλισμός

Σύμφωνα με τον Μπέρκλεϋ που υποστήριζε τον ιδεαλισμό, θα πρέπει να δεχτούμε πως υπάρχουν μόνο πνεύματα και ιδέες μέσα σε αυτά.

Σήμερα πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η βαθύτερη ουσία της πραγματικότητας είναι πνευματική, ότι και στη φυσική έχει αλλάξει η κλασική αντίληψη της ύλης. Ο κόσμος είναι φτιαγμένος από πνεύμα μέσα στο οποίο υπάρχει συνείδηση με διαφορετικές μορφές και σε διαφορετικούς βαθμούς.

ΩΣΤΟΣΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟ ΝΟΥ ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΚΟΛΟ ΝΑ ΥΙΟΘΕΤΗΘΕΙ Η ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟΨΗ. ΣΤΡΕΦΟΝΤΑΙ ΛΟΙΠΟΝ ΣΤΟΝ ΥΛΙΣΜΟ.

ΥΛΙΣΜΟΣ

Η θεωρία που υποστηρίζει πως οτιδήποτε υπάρχει είναι υλικό, δηλαδή δεν υπάρχει ψυχή νους ή συνείδηση. Ο νους είναι υλικός και μετά το θάνατο αποσυντίθεται και αυτός.

ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ :

Στην αρχαιότητα οι ατομικοί και οι επικούρειοι φιλόσοφοι.

Στα νεότερα χρόνια ορισμένοι εκπρόσωποι της εποχής του γαλλικού Διαφωτισμού.

Κατά τον 20ό αιώνα, καθώς αποδυναμώνεται η θρησκευτική πίστη, οι διάφορες υλιστικές θεωρίες φαίνεται να κυριαρχούν στη φιλοσοφική σκέψη.

Ωστόσο παραμένει αναπάντητο το πώς οι ψυχικές και οι νοητικές ιδιότητες φαίνεται να πηγάζουν από την ύλη και να εμφανίζονται σε εμάς ως κάτι άυλο.

ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΥΛΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

α. φυσικαλισμός ή θεωρία της ταυτότητας: σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οτιδήποτε μας φαίνεται ως νόηση ή συναίσθημα δεν είναι τίποτε άλλο, παρά κάποιες χημικές αντιδράσεις που γίνονται στον εγκέφαλό μας, κατά τη διάρκεια των οποίων ερεθίζονται οι νευρικές συνδέσεις  στον εγκέφαλό μας.

Κατά τη θεωρία αυτή, αντί να λέμε σκέφτομαι κάτι ή πονάω κ.λ.π. μπορούμε να λέμε «οι νευρώνες μου α, β ή γ βρίσκονται σε τέτοια ή διαφορετική κατάσταση».

β. συμπεριφορισμός ή μπιχεβιορισμός: η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι όταν πιστεύουμε ότι σκεφτήκαμε ή ότι νιώσαμε κάτι δε συνέβη τίποτε άλλο, παρά ότι υπό συγκεκριμένες συνθήκες έχουμε την τάση να πράξουμε κατά ένα συγκεκριμένο τρόπο (παράδειγμα ο σκύλος του Παβλώφ).

Υπάρχουν και κάποιες πιο εκλεπτυσμένες υλιστικές θεωρίες ότι τα νοητικά φαινόμενα (σκέψη, συναίσθημα) είναι αποτέλεσμα λογικών διαδικασιών και των αισθήσεων. Ωστόσο είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό πώς είναι δυνατό οι αισθήσεις και οι λογικές διαδικασίες να μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη σύνθετων ικανοτήτων, όπως η γλώσσα, οι πεποιθήσεις μας για το τι είναι σωστό και τι λάθος κ.λ.π. και πώς ο άνθρωπος έχει ξεχωρίσει τόσο πολύ σε επίπεδο από τα υπόλοιπα ζώα.

Γ. η θεωρία της διπλής όψης (δύο όψεων): υποστηρίχθηκε από το Σπινόζα και δέχεται ότι ο άνθρωπος αποτελείται από μία μόνο ουσία, που έχει δύο διαφορετικά είδη ιδιοτήτων, τις πνευματικές και τις υλικές. Καμία δεν προηγείται σε σημασία από την άλλη και καμία πλευρά του ανθρώπου δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την άλλη. Ο άνθρωπος είναι σαν ένα νόμισμα με δύο όψεις.

Δ.  ο λειτουργισμός: το μοντέλο αυτό παρομοιάζει την ανθρώπινη λειτουργία με τη λειτουργία των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η συνείδηση μοιάζει με  το λογισμικό  (software) ενός υπολογιστή, ενώ το σώμα με το υλικό μέρος του υπολογιστή (hardware).

Σύμφωνα με την παραπάνω θεωρία το πνεύμα είναι α) οι λειτουργίες επεξεργασίας των «εισερχόμενων δεδομένων», δηλαδή των αισθητηριακών δεδομένων β) οι λειτουργίες παραγωγής αντιδράσεων στα αισθητηριακά δεδομένα, δηλαδή οι λειτουργίες παραγωγής συμπεριφοράς και πράξεων.

Αυτό σημαίνει ότι το πρόγραμμα των λειτουργιών της συνείδησης δεν μπορεί να ενεργοποιηθεί χωρίς τα δεδομένα των αισθήσεων.

Τέλος σύμφωνα με αυτή τη θεωρία συνείδηση δεν μπορούμε να παράγουμε μόνο εμείς οι άνθρωποι, αλλά και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές.

Ωστόσο καμία υλιστική θεωρία

α. δεν μπορεί να εξηγήσει ικανοποιητικά το ζήτημα της ποιότητας του ανθρώπινου νου ούτε και

 β. προβληματισμούς σχετικά με το αν έχουν συνείδηση μορφές ζωής διαφορετικές από τις ανθρώπινες (π.χ. ζώων, μηχανών ή ίσως εξωγήινων όντων).

γ. αν αποδεχτούμε τον υλισμό πρέπει να προβληματιστούμε για τη θέση που έχουμε στον κόσμο. Για παράδειγμα:

i) υπάρχει ζωή μετά το θάνατο;

ii) αν τα πάντα λειτουργούν με φυσικούς νόμους που καθορίζουν κάθετι στο σύμπαν, διαθέτουμε ελευθερία βούλησης ή η συμπεριφορά μας καθορίζεται βάσει νόμων; 

iii) αν ο άνθρωπος διαθέτει μόνο υλικό σώμα, το οποίο μεταβάλλεται κατά τη διάρκεια του χρόνου και δεν έχουμε πνεύμα ή ψυχή, τότε όσο γερνάμε δεν είμαστε οι ίδιοι. Αυτό είναι το πρόβλημα της προσωπικής ταυτότητας. Ποια είναι τα στοιχεία που παραμένουν σταθερά στον άνθρωπο ώστε να αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας και να μας αναγνωρίζουν οι άλλοι;

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 5^ου ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ (ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ)

1α.  Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως προς την ορθότητά τους, γράφοντας τη λέξη «σωστό» ή «λάθος» δίπλα στον αριθμό που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση:

Α. Η μεταφυσική πήρε το όνομά της από το σύγγραμμα Μετά τα Φυσικά του

Αριστοτέλη.

Β. Αντικείμενο της μεταφυσικής είναι η εξέταση της βαθύτερης υφής της πραγματικότητας.

 1β. Να επιλέξετε και να γράψετε την ορθή απάντηση για καθεμιά από τις ακόλουθες ερωτήσεις:

Η μεταφυσική ως κλάδος της φιλοσοφίας έχει ως αντικείμενο:

α. τη βαθύτερη υφή της πραγματικότητας

β. τη γνώση και τη δυνατότητα απόκτησής της

γ. τις αρχές που πρέπει να ρυθμίζουν τις πράξεις μας

δ. τους κανόνες της ορθής σκέψης

2. Να αποδώσετε το φιλοσοφικό περιεχόμενο των όρων:

μεταφυσική, συμπεριφορισμός, ιδεαλισμός, λειτουργισμός,  μονισμός,  δυϊσμός (θεωρία αλληλεπίδρασης), θεωρία διπλής όψης (δύο όψων), φυσικαλισμός (θεωρία ταυτότητας).

3. Να αναφέρετε μερικά ερωτήματα που απασχολούν τον κλάδο της μεταφυσικής και να εξηγήσετε σε τι συνίσταται η ιδιαιτερότητά τους.

4. Μεταφυσική – Πρώτη φιλοσοφία – Οντολογία: Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στους συγκεκριμένους όρους;

 5. Να παρουσιάσετε σύντομα τη θεωρία του λειτουργισμού

6. Να υποστηρίξετε την άποψη ότι τα μεταφυσικά προβλήματα δεν είναι ψευδοπροβλήματα, όπως ισχυρίζονται κάποιοι.

 7. Γιατί θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι καμία από τις σύγχρονες υλιστικές θεωρίες δεν επιλύει ικανοποιητικά το πρόβλημα της κατανόησης των φαινομένων της συνείδησης;

 8. Να παρουσιάσετε σύντομα τη θεωρία της διπλής όψης που διατύπωσε ο Σπινόζα.

 9. Ποιες αδυναμίες, κατά τη γνώμη σας, παρουσιάζει ο ιδεαλισμός; Να τις παρουσιάσετε σύντομα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6^ο

ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΗΘΙΚΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ

Το θέμα του κεφαλαίου είναι ποια κριτήρια θα χρησιμοποιήσουμε για να χαρακτηρίσουμε μια επιλογή ως ηθικά ορθή και στη συνέχεια να την κάνουμε πράξη. Για παράδειγμα: θα παίρναμε ποτέ ξένα χρήματα από μια επιχείρηση, της οποίας το ταμείο διαχειριζόμαστε, για να βοηθήσουμε ένα φίλο μας; Θα ήταν σωστό να πειστούμε από το επιχείρημα ότι, αν παίρναμε αυτά τα λίγα λεφτά, δε θα κινδύνευε ούτε να χρεοκοπήσει η εταιρεία ούτε να χάσουν τη δουλειά τους οι εργαζόμενοι σε αυτή;

ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΟΥ ΑΠΑΝΤΟΥΝ ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ

Α. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΩΦΕΛΙΜΙΣΜΟΥ (Ιδρυτές της οι Τζέρεμυ Μπένθαμ και Τζον Στιούαρτ Μιλ)¨

Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ηθικά ορθή χαρακτηρίζεται μια πράξη αν παράγει τη μεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια για το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων. Άρα για να αποφασίσουμε αν θα κάνουμε μια πράξη, πρέπει να υπολογίσουμε τις συνέπειες που θα έχει η πράξη αυτή στην ανθρωπότητα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: η θεωρία του ωφελιμισμού δε σχετίζεται με την σημασία που έχει σήμερα ο όρος, ο οποίος χρησιμοποιείται με την έννοια της εγωιστικής επιδίωξης του προσωπικού συμφέροντος.

Για παράδειγμα, στο παραπάνω δίλημμα, σύμφωνα με τη θεωρία του ωφελιμισμού, ο ταμίας δεν θα πρέπει να προχωρήσει στην κατάχρηση, γιατί μπορεί τα χρήματα που θα καταχραστεί να είναι λίγα, όμως, αν πολλοί έκαναν αυτή την πράξη με το ίδιο σκεπτικό,  τότε σίγουρα πολλές επιχειρήσεις θα χρεωκοπούσαν και πολλοί εργαζόμενοι θα έχαναν τη δουλειά τους.

ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΩΦΕΛΙΜΙΣΜΟΥ

1.       Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι μπορούμε πάντα να προβλέψουμε με ασφάλεια τις συνέπειες των πράξεών μας.

2.       Δεν είναι καθόλου εύκολο να «μετρήσουμε» το ποσό της παραγόμενης ωφέλειας από κάθε μας πράξη.

3.       Δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι την ίδια άποψη για το τι είναι ηθικό, καλό, δίκαιο. Υπάρχουν πολλών ειδών ηδονές ή λύπες για την αξία των οποίων οι γνώμες διαφέρουν.(π.χ. οι απόψεις για την ελεημοσύνη ή για τη σεξουαλική ηδονή ταυτίζονται;)

4.       Ακόμα και αν συμφωνήσουμε όλοι για το τι είναι ηθικό και δίκαιο, μπορεί στην προσπάθειά μας να μεγιστοποιήσουμε την παραγόμενη ωφέλεια, να μη δώσουμε ιδιαίτερη σημασία στα μέσα που θα χρησιμοποιήσουμε για να επιτύχουμε το σκοπό μας και τότε να καταλήξουμε στην αποδοχή της επικίνδυνης αρχής «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα».

5.       Συχνά μπορεί στην προσπάθειά μας να εξασφαλίσουμε την ευτυχία της πλειοψηφίας να αγνοήσουμε τα δικαιώματα των πιο ασθενών μειονοτήτων.

Β. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΓΗΣ (του Ιμμάνουελ Καντ)

Σύμφωνα με τον Καντ, δεν πρέπει να αξιολογούμε μια πράξη ανάλογα με τα αποτελέσματά της (ωφελιμισμός), αλλά κρίνοντας τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται αυτός που εκτέλεσε την πράξη.

Κριτήριο για να θεωρηθεί η πράξη μας ορθή είναι να αναλογιστούμε, πριν την εκτελέσουμε, αν θα θέλαμε το κίνητρο και ο κανόνας της πράξης μας αυτής να ισχύει ως καθολικός νόμος. Αυτό για παράδειγμα σημαίνει: πριν αποφασίσω να καταχραστώ λίγα χρήματα μιας επιχείρησης για να βοηθήσω έναν φίλο, θα ήθελα αυτό να μπορούσε να γίνει καθολικός νόμος σε μια κοινωνία; Δηλαδή, θα ήθελα οποιοσδήποτε διαχειριζόταν ξένα χρήματα να μπορεί να τα υποκλέπτει για να βοηθήσει έναν φίλο του;  Και πως θα ένιωθα αν αυτά τα χρήματα ήταν δικά μου και του τα είχα εμπιστευθεί για να τα διαχειριστεί;

Η θεωρία αυτή ονομάστηκε «κατηγορική προσταγή» επειδή έχει κατηγορικό, δηλαδή απόλυτο χαρακτήρα.

Το κριτήριο, σύμφωνα με τον Καντ δεν είναι οι συνέπειες μιας πράξης, αλλά το αν  ένας ορθολογικός άνθρωπος θα ήθελε να ζει σε μια τέτοια κοινωνία όπου καταργούνται σημαντικοί κοινωνικοί και οικονομικοί θεσμοί.

Ο ορθολογικός άνθρωπος είναι σε θέση να κατανοήσει ότι μόνο με την απαρέγκλιτη τήρηση του ηθικού νόμου είναι δυνατό να συμβιώσουμε αρμονικά και να εξασφαλίσουμε την ελευθερία μας, προστατευόμενοι από τα ένστικτα των άλλων.

ΜΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗ ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΓΗΣ

Πρέπει κάθε υποκείμενο να πράττει με τέτοιον τρόπο, ώστε να μεταχειρίζεται πάντα τους άλλους (όπως και τον εαυτό του) ως σκοπούς  και όχι ως μέσα των πράξεών του. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει πάντα να σεβόμαστε την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του άλλου. Όταν τους εξαπατούμε, τους φερόμαστε σαν όντα κατώτερα από εμάς.

Έτσι, σύμφωνα με την κατηγορική προσταγή, ο Καντ δεν αναγνωρίζει το δικαίωμα της αυτοκτονίας, γιατί θεωρεί ότι τότε δεν αναγνωρίζουμε την αξία του εαυτού μας σε δύσκολες περιστάσεις και καταφεύγουμε στην αυτοκτονία.

 ΟΙ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΝΤ

1.       Ενώ όλοι μπορεί να συμφωνήσουν ως προς το τι δεν πρέπει να κάνουμε, δεν υπάρχει μια γενική συμφωνία ως προς τα θετικά μας καθήκοντα, δηλαδή τι πρέπει να κάνουμε. Δηλαδή δεν υπάρχει, για παράδειγμα, μια καθολική συμφωνία ακόμα και από τους ορθολογικούς ανθρώπους για το αν είναι ηθική η ελεημοσύνη.

2.       Η κατηγορική προσταγή είναι υπερβολικά αυστηρή: για παράδειγμα ο Καντ δε δέχεται το ψέμα, ακόμα και αν το λέμε για να βοηθήσουμε έναν αθώο, γιατί σύμφωνα με τη θεωρία του δε θα θέλαμε να ισχύει αυτό ως καθολικός νόμος.

Επίσης δεν εμπιστεύεται ούτε τα θετικά ανθρώπινα συναισθήματα ως κίνητρα μιας πράξης, γιατί θεωρεί ότι μπορεί να μας οδηγήσουν στο να μεροληπτήσουμε απέναντι σε κάποια άτομα και να αδικήσουμε κάποια άλλα άτομα. Για τον Καντ μόνο ο ορθός λόγος είναι ασφαλές κριτήριο ηθικής ορθότητας.

Γ. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΑΡΕΤΩΝ (Αριστοτέλης)

Επειδή δεν είναι πάντα εύκολο να υπολογίσουμε τις συνέπειες της πράξης μας, ούτε να τηρούμε μια αφηρημένη ηθική αρχή που την ονομάζουμε ηθικό νόμο,  το καλύτερο είναι να προσπαθήσουμε να διαμορφώσουμε έναν τέτοιο ηθικό χαρακτήρα, έτσι ώστε να αποκτήσουμε την ικανότητα να δρούμε σωστά σε περιπτώσεις ηθικών διλημμάτων.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, με την κατάλληλη εκπαίδευση μπορεί να καλλιεργηθεί η ηθική αρετή, η οποία είναι μια μεσότητα και βρίσκεται ανάμεσα σε δύο άκρα: την υπερβολή και την έλλειψη. Την κατακτά εκείνος που έχει αναπτύξει επιπλέον τη διανοητική αρετή της φρόνησης, την ικανότητα να αναγνωρίζει το καλό για τον ίδιο και για τους συνανθρώπους του.

Παραδείγματα ηθικής αρετής = μεσότητας

έλλειψη	μεσότητα	υπερβολή
δειλία	θάρρος	θράσος, ριψοκινδύνευση
τσιγγουνιά	γενναιοδωρία	σπατάλη
αναίσθητος στην απόλαυση των ηδονών	σώφρων στις απολαύσεις	ακόλαστος

Για τον Αριστοτέλη η κατάκτηση της ηθικής αρετής οδηγεί στην ευδαιμονία, η οποία στην αριστοτελική θεωρία είναι η πλήρη άνθιση της ανθρώπινης προσωπικότητας, η πλήρης ανάπτυξη των ικανοτήτων του κάθε ανθρώπου και δεν έχει καμία σχέση με αυτό που αποκαλούμε ευτυχία, δηλαδή μια ψυχική κατάσταση ευφορίας.

 ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

1.       Είναι δύσκολο ο σύγχρονος άνθρωπος, μέσα στις συνθήκες που ζει, να αντιληφθεί το ιδεώδες της ηθικής αρετής των αρχαίων Ελλήνων. Για τους αρχαίους Έλληνες ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας σήμαινε το να γίνει κάποιος καλός και αγαθός πολίτης. Σήμερα είμαστε ιδιαίτερα εγωιστές και δεν πιστεύουμε ότι «για να προοδεύσουμε εμείς, πρέπει πρώτα να προοδεύσει το κοινωνικό σύνολο".

2.       Το ηθικό μοντέλο του ενάρετου ανθρώπου απευθύνεται σε λίγους, καθώς  δεν είναι δυνατό να το καλλιεργήσει αρκετά μεγάλος αριθμός ανθρώπων.  Ακόμα και στην εποχή του Αριστοτέλη δεν ήταν δυνατό να το καλλιεργήσουν οι γυναίκες και όσοι από τη φύση τους ήταν προορισμένοι για δούλοι.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Οι αρετές  (Αριστοτέλης) και οι ηθικές αρχές (Καντ) αλληλοσυμπληρώνονται:  οι αρετές χωρίς αρχές είναι τυφλές, ενώ οι αρχές χωρίς αρετές είναι αδρανείς. (σκεφτείτε πως οι αρχές είναι η θεωρία,  ενώ η αρετές είναι η εφαρμογή τους στην πράξη).

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΑΠΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΗΘΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ

Οι δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε στην προηγούμενη ενότητα σχετικά με το αν μπορούμε να βρούμε ένα κριτήριο για να κρίνουμε μια πράξη ως ηθική, οδηγούν σε κάποιες σκέψεις σχετικά με το αν είναι δυνατό να υπάρχει ηθική.

Κάποιες ενστάσεις για την ύπαρξη της ηθικής είναι οι εξής:

1.       Η ηθική είναι ζήτημα υποκειμενικών συναισθηματικών αντιδράσεων.

Αυτό σημαίνει πώς, όταν λέμε «είναι κακό  να κλέβεις», δε λέμε τίποτα άλλο, παρά το ότι «αποδοκιμάζω την κλοπή». Πρόκειται για μια καθαρά υποκειμενική κρίση, που εκφράζει τις προσωπικές μας σκέψεις και τα προσωπικά μας συναισθήματα. Μάλιστα οι απόψεις σχετικά με ηθικά ζητήματα διαφέρουν από άτομο σε άτομο και ο καθένας μπορεί να επιχειρηματολογήσει εξίσου πειστικά για να υποστηρίξει τις προσωπικές του απόψεις.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ:

Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι η κάθε ηθική σκέψη ή πράξη έχει μια κοινή συναισθηματική βάση για όλους τους ανθρώπους: την ευαισθησία και ένα αίσθημα συμπάθειας για τους συνανθρώπους μας. Οπότε δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε την ύπαρξη ηθικής και ηθικών κινήτρων.

2.       Δεν μπορούμε να βρούμε ένα κοινό υπερχρονικό κριτήριο για την αξιολόγηση των ηθικών πράξεων, επειδή δεν υπάρχει. Τα ηθικά κριτήρια διαφέρουν από εποχή σε εποχή και από πολιτισμό σε πολιτισμό.

Έτσι, για παράδειγμα, σε κάποιους λαούς ήταν παλιά αποδεκτές οι ανθρωποθυσίες ή ακόμα και σήμερα τα ανθρώπινα δικαιώματα που σήμερα ισχύουν στο δυτικό κόσμο, δεν γίνονται αποδεκτά σε όλες τις περιοχές του πλανήτη. Έτσι δεν πρέπει καμία κοινωνία να παρεμβαίνει στα εσωτερικά της άλλης για να διορθώσει τις αρχές και τις αξίες της. Αυτή η θεωρία είναι ένας ηθικός σχετικισμός.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ

         i.            Οποιεσδήποτε ηθικά συστήματα και να επικρατούν σε διαφορετικά μέρη της γης, είτε συμφωνούμε είτε διαφωνούμε με αυτά, αποσκοπούν στην ωφέλεια του κοινωνικού συνόλου και παντού γίνονται σεβαστά κάποια αιτήματα εντιμότητας ή δίκαιης οργάνωσης της κοινωνίας. Άρα ηθική υπάρχει.

       ii.            H ηθική δε θα έπρεπε να ασχολείται με το τι συμβαίνει, αλλά με το τι θα έπρεπε και τι θα μπορούσε να συμβαίνει για να γίνουν καλύτερες οι κοινωνίες. Ο οδηγός για  να επιλέξουμε τι θα έπρεπε να συμβαίνει είναι τα επαρκώς πληροφορημένα και συνειδητοποιημένα άτομα.

      iii.            Στη θεωρία του ηθικού σχετικισμού(όλα είναι σχετικά και δεν υπάρχει καμία αρχή που να μπορεί να γίνει αποδεκτή από όλους), υπάρχει μια αντίφαση: δεν είναι δυνατό από τη μια να λένε ότι όλα είναι σχετικά, και από την άλλη να ζητούν να αποδεχτούν όλοι ότι είναι απόλυτα σωστή και κατά συνέπεια πρέπει όλοι να εφαρμόσουν την άποψή τους, που είναι η εξής: «Επειδή οι ηθικές αρχές διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, δεν πρέπει καμία κοινωνία να παρεμβαίνει στα εσωτερικά της άλλης για να διορθώσει τις αρχές και τις αξίες της».

3.       Οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους τελείως εγωιστικά όντα και γι’ αυτό σε δύσκολες περιστάσεις δεν μπορούν να συμπεριφερθούν ηθικά.

Οτιδήποτε καλό κάνουμε, το κάνουμε για την προσωπική μας ικανοποίηση, γιατί οι καλές πράξεις μάς κάνουν εμάς να νιώθουμε καλά και όχι γιατί ενδιαφερόμαστε αληθινά για τις ανάγκες του άλλου.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ

         i.            Πώς μπορεί τότε, με την παραπάνω θεωρία, να εξηγηθεί η αυτοθυσία που έδειξαν κάποιοι άνθρωποι, δίνοντας ακόμα και τη ζωή τους για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

       ii.            Εκείνο που έχει σημασία είναι ο στόχος της κάθε ηθικής πράξης, και όχι αν νιώσαμε ευχαρίστηση από την πραγματοποίησή της.

      iii.            Ακόμα και αν δε μπορεί να αποκλειστεί το εγωιστικό στοιχείο, δηλαδή η ευχαρίστηση που νιώσαμε από την καλή πράξη μας, δε σημαίνει ότι ήταν το κυρίαρχο κίνητρο για να πραγματοποιήσουμε αυτή την πράξη. Σημασία έχει η αλτρουιστική συμπεριφορά που μας κάνει να εγκαταλείπουμε το «συμφέρον μας» και μάλιστα να διακινδυνεύουμε και τη ζωή μας, αν χρειαστεί, για το καλό των άλλων.

     iv.            Δεν είναι κακό να κάνουμε τον εαυτό μας να χαίρεται, αν κάνουμε κάτι ηθικό. Εξάλλου και ο Χριστός είπε «Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν».

4.       Δεν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι και κατά συνέπεια δεν είμαστε ηθικά υπεύθυνοι για τις όποιες επιλογές μας. Δεν ελέγχουμε τις πράξεις μας.

Για να μπορούμε να είμαστε καλλιεργημένα και απόλυτα λογικά όντα, όπως ζητάει να είμαστε ο Καντ, πρέπει να είμαστε εντελώς ελεύθεροι από περιορισμούς. Όμως επιβάλλονται πολλοί περιορισμοί στον άνθρωπο από τους φυσικούς και βιολογικούς νόμους όπως τα γονίδιά μας, από την ψυχολογία μας, από την κοινωνία, το μορφωτικό μας επίπεδο κ.λ.π. Η άποψη αυτή ονομάζεται ντετερμινισμός ή αιτιοκρατία. Η θέση αυτή δηλαδή, υποστηρίζει ότι τα πάντα ρυθμίζονται από νόμους  που βρίσκονται έξω από εμάς και επομένως δεν υπάρχει δυνατότητα ελεύθερης επιλογής της ηθικής στάσης ζωής. Άρα δεν είναι δυνατό να μιλάμε για την ύπαρξη ηθικής.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ

         i.            Η απόλυτη αιτιοκρατία έχει αμφισβητηθεί από τις σύγχρονες θεωρίες της φυσικής (αρχή αιτιοκρατίας).

       ii.            Ακόμα και αν ισχύει ο ντετερμινισμός πάλι έχουμε το περιθώριο να δώσουμε μια ηθική ποιότητα στις πράξεις μας.

      iii.            Αν πάλι ίσχυε η αντίθετη θέση, ο ιντετερμινισμό, και δεν υπήρχε καμία αιτία για τίποτα, αν δηλαδή θεωρούνταν όλα τυχαία, ο άνθρωπος δε θα είχε καμία ευθύνη για τίποτα, θα ήταν δηλαδή παιχνίδι ανάμεσα σε συμπτώσεις και τυχαία συμβάντα.

Τελικά το μόνο που πρέπει κάθε φορά να λαμβάνουμε υπόψη για κάθε ηθική πράξη, είναι αν υπάρχουν σαφή εξωτερικά εμπόδια και παράγοντες που δεν μπορεί να ελέγξει, όταν κάνει μια συγκεκριμένη επιλογή στάσης και συμπεριφοράς: π.χ. βία, εξαπάτηση, πλύση εγκεφάλου κ.λ.π.

Γιατί να είναι κάποιος ηθικός, εάν πιστεύει ότι μπορεί να αποφύγει τις κυρώσεις κατά τη διάρκεια της ζωής του ή εάν είναι άθεος και δεν πιστεύει στη μεταθανάτια τιμωρία;

ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΑΥΤΟ ΘΑ ΑΠΑΝΤΗΘΕΙ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3^η

Η ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΑΣΗΣ ΖΩΗΣ

Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που αναρωτιούνται γιατί να είναι κάποιος ηθικός, όταν γνωρίζει πως παρανομώντας θα μπορέσει να ξεφύγει από τις συνέπειες του νόμου. Για παράδειγμα, αν είμαι σίγουρος ότι ληστεύοντας μια τράπεζα, θα γίνω πλούσιος και δεν πρόκειται να με βρει και να με συλλάβει κανείς, γιατί να μην το κάνω;

ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΣΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΕΡΩΤΗΜΑ

ΠΛΑΤΩΝ (Η ΘΕΩΡΙΑ ΑΥΤΗ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ «ΠΟΛΙΤΕΙΑ»)

Ο άδικος θα πρέπει να αντιμετωπίσει το σοβαρό ενδεχόμενο της μεταθανάτιας τιμωρίας, ακόμα και αν ξεφύγει από το νόμο των ανθρώπων.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Αυτή η απάντηση δεν καλύπτει όσους δεν πιστεύουν στο Θεό και τη μεταθανάτια ζωή. Όπως λέει ο Ντοστογιέφσκι, μπορεί κάποιος να δέχεται την άποψη «Αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται».

Κάποιοι φιλόσοφοι, συμφωνώντας με τον Πλάτωνα, απαντούν σε αυτό ότι, όταν κάποιος ακολουθεί τις εντολές του ορθού λόγου και συμμορφώνεται με τον ηθικό νόμο, αποκτά μια μορφή εσωτερικής αρμονίας, μια ψυχική υγεία που τον κάνει ευτυχισμένο. Αλλιώς η εσωτερική ανισορροπία τον κάνει βαθιά δυστυχισμένο.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι μόνο με την τήρηση του ηθικού νόμου ο άνθρωπος οδηγείται στην ευδαιμονία, που είναι η ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Έτσι φτάνει στο τέλος, δηλαδή ολοκληρώνει το σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε.

ΟΜΩΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΠΕΙΣΤΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΘΕΩΡΙΕΣ. ΜΑΛΙΣΤΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΠΟΥ ΤΙΣ ΘΕΩΡΟΥΝ ΑΝΟΗΤΕΣ. ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΑΥΤΟΥΣ ΕΙΝΑΙ Ο

ΝΙΤΣΕ

Ο Νίτσε πρεσβεύει

Α) Η ψυχική αρμονία επιτυγχάνεται i) με την απεριόριστη ικανοποίηση της επιθυμίας μας για δύναμη ii) με την ανάπτυξη της δημιουργικότητάς μας μέσα από την τέχνη.

Β) Οι θεωρίες περί ηθικής έχουν επινοηθεί από κατώτερα κομπλεξικά άτομα, που προσπαθούν με τους δήθεν ηθικούς νόμους, να περιορίσουν τη φυσική επικράτηση των ισχυρών ατόμων.

ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΑΠΟΛΥΤΗ ΑΠΟΨΗ ΜΠΟΡΟΥΜΕ, ΑΝ ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΗΘΙΚΗ, ΝΑ ΠΟΥΜΕ ΤΑ ΕΞΗΣ:

Α) Η ηθική προστατεύει τη συνοχή των κοινωνιών, έξω από  τις οποίες δεν μπορούμε να ζήσουμε

Β) Τα εγωιστικά κίνητρα δεν είναι πάντα κυρίαρχα. Είναι πολύ συχνά τα θετικά συναισθήματα της συμπόνιας της συμπάθειας και της αγάπης προς τους άλλους. Είναι ψυχική ανάγκη η επικοινωνία και η αλληλεγγύη, η συνεργασία με τους άλλους, μέσα στις σκληρές δοκιμασίες που αντιμετωπίζουμε στη ζωή, πριν το θάνατό μας. Εδώ βρίσκεται ίσως και η ουσιαστικότερη απάντηση στο ερώτημα γιατί να είναι κανείς ηθικός.

Τα χαρακτηριστικά της ηθικής στάσης ζωής. Αξίες και αρχές τις οποίες υπαγορεύει η υιοθέτησή της.

ΕΦΟΣΟΝ ΑΠΟΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΟΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΗΡΟΥΜΕ ΜΙΑ ΗΘΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΖΩΗΣ, ΠΡΕΠΕΙ ΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΑ ΝΑ ΛΑΒΟΥΜΕ ΥΠΟΨΗ ΤΙΣ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΑΡΧΕΣ:

Α) Οποιαδήποτε ηθική κρίση έχει πρακτικό χαρακτήρα. Στην ουσία δηλαδή, μας καθοδηγεί για το πώς πρέπει να ενεργήσουμε στη ζωή μας.

Β) Θα πρέπει να δεχτούμε ότι οι ηθικές κρίσεις έχουν καθολικό χαρακτήρα, δηλαδή ισχύουν οι ίδιες αρχές σε παρόμοιες περιστάσεις και για ανθρώπους με παρόμοια χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει ότι δεν πράττουμε διαφορετικά, όταν βολεύει εμάς, ενώ σε άλλες περιπτώσεις έχουμε την απαίτηση οι άνθρωποι να λειτουργήσουν με διαφορετικό τρόπο από ό,τι εμείς είχαμε λειτουργήσει.

Γ) Κατά τη διατύπωση ηθικών κρίσεων και ενεργώντας με βάση αυτές, πρέπει να παίρνουμε υπόψη τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των άλλων ανθρώπων, καθώς η συμπεριφορά μας έχει πάντα επιπτώσεις και σε αυτούς.

ΟΛΗ Η ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ ΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ ΝΑ  ΕΧΟΥΜΕ ΜΙΑ ΕΠΑΡΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ,

α. πρέπει να κατανοήσουμε ορισμένες αξίες ως βασικά συστατικά της δικαιοσύνης (για παράδειγμα την κοινή ωφέλεια, την αμεροληψία, την ισότιμη μεταχείριση, το σεβασμό στα στοιχειώδη ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες). Σκεφτείτε τι έλεγε ο Καντ στην κατηγορική προσταγή του.

β. Πρέπει να καλλιεργήσουμε τις αρετές, κάτι που θα μας επιτρέπει να ενεργήσουμε σωστά σε περιπτώσεις ηθικών διλημμάτων. Σκεφτείτε τι έλεγε ο Αριστοτέλης για το παραπάνω θέμα.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4^η

ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ

Την ενότητα αυτή που αποτελεί εφαρμογή των φιλοσοφικών θεωριών περί ηθικής σε μεγάλα πραγματικά διλήμματα της ανθρώπινης ζωής θα τη μελετήσουμε από το βιβλίο μας και προσπαθώντας να εξασκήσουμε τη σκέψη μας για τις διαστάσεις τέτοιων διλημμάτων. Έτσι θα κατανοήσουμε ότι τα ηθικά διλήμματα δεν είναι καθόλου εύκολο να απαντηθούν…

ΔΙΑΚΟΠΗ ΚΥΗΣΗΣ ΠΟΥ ΗΤΑΝ ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΟ ΒΙΑΣΜΟΥ ΓΥΝΑΙΚΑΣ;

Ποιες απόψεις θα μπορούσαμε να εκφέρουμε σχετικά με τον αν είναι σωστή η παραπάνω ενέργεια, λαμβάνοντας υπόψη διάφορες ηθικές θεωρίες;

1.       Χριστιανισμός: η ορθόδοξη διδασκαλία θα ήταν εναντίον της έκτρωσης με το σκεπτικό ότι πρόκειται για μια δολοφονία ενός ανυπεράσπιστου και αδύναμου πλάσματος. Σύμφωνα με την Ορθοδοξία η ζωή είναι δώρο Θεού και μόνο Εκείνος θα αποφασίσει πότε θα τερματιστεί.

Κάποιος άλλος όμως, θα μπορούσε να απαντήσει πως μια βασική διδασκαλία του Χριστιανισμού είναι εκείνη που συμβουλεύει το «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν». Με τη λογική αυτή δεν μπορούμε να απαιτήσουμε από μια κοπέλα, η οποία βασανίστηκε κατά τη διάρκεια του βιασμού της, να φέρει στον κόσμο ένα παιδί, το οποίο θα της θυμίζει στιγμή προς στιγμή το μαρτύριο που έζησε.

2.        Ωφελιμισμός: Ένας ωφελιμιστής θα υπολόγιζε τις συνέπειες της έκτρωσης για το μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που επηρεάζονται από αυτή την πράξη. Κρίνοντας λοιπόν ότι μια τέτοια ενέργεια θα έκανε ευτυχισμένο το μεγαλύτερο αριθμό αυτών ατόμων, θα συμβούλευε να γίνει η έκτρωση. Για παράδειγμα, ένας ωφελιμιστής θα σκεφτόταν ότι η έκτρωση θα απελευθέρωνε ψυχικά τη μέλλουσα μητέρα, την οικογένειά της και όλους όσοι βρίσκονται ψυχικά κοντά τους και τους συμπονούν γι’ αυτό που τους συνέβη. Αλλά και το ίδιο το παιδί, αν γεννιόταν, ενδεχόμενα θα στιγματίζονταν από το κοινωνικό σύνολο ή θα ένιωθε ότι για τη μητέρα του ήταν ένα μεγάλο βάρος. Σε αυτή την περίπτωση θα συμβούλευε τη μέλλουσα μητέρα να διακόψει την κύηση.

3.       Καντιανή ηθική:  Ο Καντ θεωρώντας ως κατηγορική προσταγή το να μη σκοτώσουμε ποτέ, ίσως θα ήταν αντίθετος με την έκτρωση, που θα θεωρούνταν φόνος ενός αδύναμου πλάσματος. Θα θεωρούσε ότι ένας ορθολογικός άνθρωπος δε θα ήθελε να ισχύει ως καθολικός νόμος η δυνατότητα του φόνου οποιουδήποτε θα ήταν εμπόδιο στη ζωή και στην ευτυχία μας.

Εξάλλου, θα έλεγε ότι δεν πρέπει ποτέ το συνάνθρωπό μας να τον μεταχειριζόμαστε ως μέσο, αλλά ως σκοπό των πράξεών μας. Με την έννοια αυτή αν διακόψουμε την κύηση, μεταχειριζόμαστε το έμβρυο ως μέσο για την ευτυχία της μητέρας του.

Από την άλλη πλευρά όμως, κάποιος στηριζόμενος στην ίδια θεωρία θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί η έγκυος γυναίκα ως μέσο για τη ζωή του παιδιού της, εφόσον το μαρτύριο του βιασμού είναι τόσο μεγάλο και η γέννηση ενός παιδιού θα της κατέστρεφε τη ζωή, αφού δε θα μπορούσε να συνεχίσει έτσι όπως είχε ονειρευτεί να κάνει στη ζωή της. Ενδεχομένως η επιμέλεια ενός παιδιού θα την εμπόδιζε να σπουδάσει ή να παντρευτεί κάποιον που θα επιθυμούσε… Ίσως πάλι να στιγματίζονταν για όλη της τη ζωή, αφού πολλές φορές στις μικρές κοινωνίες οι στενόμυαλοι θεωρούν τη γυναίκα υπεύθυνη του βιασμού της, λόγω του ότι προκάλεσε το βιαστή της… Όπως και να έχει η ζωή της δε θα ήταν ποτέ πια ίδια, όπως ήταν πριν.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ 6^ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

1.  Κατά τον Αριστοτέλη «μόνο με την κατανόηση της φύσης της αρετής υπάρχει ελπίδα να διακρίνουμε καλύτερα την ουσία της ευδαιμονίας». Κατά πόσο θεωρείτε επίκαιρη τη συγκεκριμένη διατύπωση; Να τεκμηριώσετε σύντομα την απάντησή σας.

2.  Να εξηγήσετε πώς η έννοια της κατηγορικής προσταγής κατοχυρώνει την ανθρώπινη ελευθερία.

3.  Ποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για την αρετή; Να την αναδιατυπώσετε σύντομα.

4.  Κάποιος άνθρωπος σπεύδει να βοηθήσει ένα φίλο του που έχει διαπράξει ένα αδίκημα, ώστε να αποφύγει τη δίκαιη τιμωρία. Πώς θα έκρινε ο Καντ την ηθική αυτής της πράξης αγάπης και συμπαράστασης μεταξύ των δύο φίλων; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας.

5.  Να αναδιατυπώσετε σύντομα τα επιχειρήματα του Καντ με τα οποία κατέληξε στην έννοια της κατηγορικής προσταγής.

6.  Πολλές στρατιωτικές ενέργειες στο πρόσφατο και στο απώτερο παρελθόν παρουσιάστηκαν ως ηθικά ορθές βάσει των αρχών της θεωρίας του ωφελιμισμού. Αναπτύξτε τον προβληματισμό σας δείχνοντας τη δυσκολία εφαρμογής τέτοιων απόψεων στον χώρο της ηθικής.

7.  Γιατί η θεωρία του ωφελιμισμού μπορεί να καταλήξει στην αποδοχή της επικίνδυνης άποψης «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»;

8.  Ποιες δυσκολίες, κατά τη γνώμη σας, παρουσιάζει κατά την εφαρμογή της η θεωρία του ωφελιμισμού;

9.  Ποια είναι η ηθικά ορθή πράξη κατά τους υποστηρικτές της θεωρίας του ωφελιμισμού;

10.   Ο ηθικός σχετικισμός υποστηρίζει ότι δεν μπορούν να υπάρξουν αξίες και αρχές που να ισχύουν καθολικά, ανεξάρτητα από την εποχή και τον τόπο εφαρμογής τους. Να αντικρούσετε αυτήν την άποψη με τρόπο πειστικό.

11.   Σύμφωνα με τη θεωρία του ωφελιμισμού: «Σκοπός των πράξεών μας πρέπει να είναι η μεγαλύτερη κατά το δυνατόν ωφέλεια για τον μεγαλύτερο κατά το δυνατόν αριθμό ατόμων.» Να αντικρούσετε τη συγκεκριμένη άποψη με πειστικά επιχειρήματα.

12.   Τι ακριβώς εννοούσε με την έννοια της μεσότητας ο Αριστοτέλης; Να χρησιμοποιήσετε ένα δικό σας παράδειγμα.

13.   Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι ηθικές κρίσεις δεν είναι παρά μόνο εκδηλώσεις υποκειμενικών προσωπικών συναισθημάτων. Να αναιρέσετε τη συγκεκριμένη άποψη.

14.   Συμφωνείτε με την άποψη ότι τα κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι καθαρά εγωιστικά; Να τεκμηριώσετε σύντομα την απάντησή σας.

15.   Ορισμένοι φιλόσοφοι, όπως ο Νίτσε, ισχυρίζονται ότι η ηθική είναι ένας υποκριτικός θεσμός. Να αντικρούσετε αυτή την άποψη με επιχειρήματα.

16.   Με ποια επιχειρήματα ένας ωφελιμιστής θα δικαιολογούσε την εφαρμογή της θανατικής ποινής;

17.   Με ποια επιχειρήματα ένας οπαδός της καντιανής ηθικής θεωρίας θα απέρριπτε την εφαρμογή της θανατικής ποινής; 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ

1.       Η ανάγκη συγκρότησης των ανθρώπινων κοινωνιών

Γιατί είναι αναγκαία η συγκρότηση των κοινωνιών; Να η πορεία της συγκρότησής τους και τα κέρδη που αποκόμισαν οι άνθρωποι από την κοινωνική τους συνύπαρξη.

Α) Αρχικά αντιμετωπίστηκαν αποτελεσματικότερα οι βασικές ανάγκες με τη συνεργασία των ανθρώπων και με τον καταμερισμό της εργασίας. Βασικές ανάγκες είναι: η προστασία από τα στοιχεία της φύσης και από τα άγρα ζώα, η εξασφάλιση τροφής.

Β) Αναπτύχθηκε το εμπόριο, η ανταλλαγή και η διακίνηση αγαθών, άνθισαν οι πολιτισμοί της Ασίας, της Μ. Ανατολής και ιδιαίτερα της αρχαίας Ελλάδας.

Γ) Η συνύπαρξη οδηγεί την κάθε κοινωνία να διαμορφώσει τις βασικές ηθικές της αντιλήψεις και να οδηγηθεί στη θέσπιση νόμων και θεσμών. Ο σημαντικότερος ίσως θεσμός είναι το δίκαιο  που ρυθμίζει με τρόπο υποχρεωτικό τις σχέσεις των μελών μιας οργανωμένης κοινωνίας.

Δ) Απέκτησαν κάποια μορφή εξουσίας, η οποία συγκροτήθηκε με διαφορετικό τρόπο για την κάθε κοινωνία και είχε ως στόχο i) την προάσπιση της κοινωνίας από εξωτερικούς κινδύνους, ii) τη σωστή αξιοποίηση των ανεπαρκών –συνήθως- πόρων, iii) την ειρηνική διευθέτηση των ενδεχόμενων αντιπαλοτήτων μεταξύ των κοινωνικών ομάδων, iv) την εξασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής ευημερίας του κοινωνικού συνόλου.

ΠΩΣ ΕΞΕΛΙΧΘΗΚΕ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ, ΔΗΛΑΔΗ Ο ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ; ΜΕ ΑΛΛΑ ΛΟΓΙΑ ΠΩΣ ΕΞΕΛΙΧΘΗΚΕ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ;

Α) Ξεκινά με τις φιλοσοφικές αναζητήσεις των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, χάρη στις οποίες αναπτύχθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα. Και από την άλλη  η ίδια η γένεση της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας, συνέβαλε στην καλλιέργεια της πολιτικής φιλοσοφικής σκέψης.

Β) Μεσαίωνας: Η πολιτική φιλοσοφία προβληματίζεται για τον τρόπο οργάνωσης μιας χριστιανικής πολιτείας, που θα προετοιμάσει την έλευση του Θεού.

Γ) Νεότερη φιλοσοφία (16^ος-18^ος αι.): η πολιτική φιλοσοφία μελετά τον τρόπο οργάνωσης και τους θεσμούς των σύγχρονων εθνικών κρατών.

Αναζήτηση της ιδανικής πολιτείας- Ουτοπικά πρότυπα πολιτικής οργάνωσης

Ουτοπικά  πρότυπα είναι τα ιδανικά πρότυπα μιας πολιτείας.

Η πολιτική επιστήμη περιγράφει τις υπάρχουσες μορφές πολιτικών κοινωνιών..

Η πολιτική φιλοσοφία προσπαθεί να υποδείξει ιδανικά πρότυπα οργάνωσης των ανθρώπινων κοινωνιών.

Ουτοπίες  ονομάζουμε τα ιδανικά πρότυπα κοινωνικής και  πολιτικής οργάνωσης που φαίνεται να ξεπερνούν κατά πολύ τις ανθρώπινες δυνατότητες για να πραγματοποιηθούν. Αυτά τα μοντέλα κοινωνικής συμβίωσης δε βρίσκονται πουθενά στον κόσμο.

ΠΟΙΟΙ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ ΠΕΡΙΕΓΡΑΨΑΝ ΟΥΤΟΠΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ

1.       ΤΟΜΑΣ ΜΟΥΡ: τιτλοφόρησε «Ουτοπία» το βιβλίο του, το 16^ο αι., όπου περιγράφει ένα φανταστικό νησί στο οποίο έχει επιτευχθεί η ανθρώπινη ευτυχία.

2.       ΠΛΑΤΩΝΑΣ: στο έργο του «Πολιτεία» περιγράφει την ιδανική πολιτεία, όπου συμβιώνουν αρμονικά οι πολίτες, μέσα σε μια Πολιτεία, όπου «κυβερνούν οι φιλόσοφοι» ή «οι κυβερνήτες φιλοσοφούν». Δυστυχώς ο Πλάτωνας κινδύνεψε, όταν προσπάθησε να βάλει σε εφαρμογή το ουτοπικό όραμά του, εκπαιδεύοντας κατάλληλα τον τύραννο των Συρακουσών, Διονύσιο το Νεότερο.

3.       ΟΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΕΣ ΣΑΙΝ-ΣΙΜΟΝ και ΦΟΥΡΙΕ παρουσίασαν ουτοπικά μοντέλα οργάνωσης της κοινωνίας, προσπαθώντας να κάνουν πράξη τα ιδανικά του Διαφωτισμού.

Φανταστείτε, λοιπόν, μια κοινωνία όπου οι πολίτες θα ζουν συμφιλιωμένοι, θα επιλύονται δίκαια όλες οι αντιθέσεις, θα κυβερνούν οι πραγματικά πιο άξιοι, θα ασχολείται ο καθένας μόνο με αυτό για το οποίο είναι ικανός. Έτσι θα γίνει δυνατή μια ατομική και συλλογική ευτυχία. Αυτό είναι μια ουτοπία…

ΤΕΛΙΚΑ ΣΕ ΤΙ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΕΥΣΟΥΝ ΤΑ ΟΥΤΟΠΙΚΑ ΟΡΑΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ; ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ Η΄ , ΚΡΙΝΟΝΤΑΣ ΟΤΙ ΚΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΦΑΡΜΟΣΤΟ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ, ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΣΧΟΛΕΙΤΑΙ ΜΕ ΑΥΤΑ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ;

Τα ουτοπικά οράματα είναι χρήσιμα γιατί:

1.       Μπορεί να αποτελέσουν ένα απόλυτο μέτρο με το οποίο θα κρίνουμε την κοινωνική αδικία.

2.       Μπορεί να αποτελέσουν κίνητρο για την κοινωνική βελτίωση και την ιστορική πρόοδο.

3.       Μπορούν να  μας προβληματίσουν για να δούμε με άλλο μάτι κάθε επαναστατική αλλαγή.

ΤΑ ΟΥΤΟΠΙΚΑ ΟΡΑΜΑΤΑ, ΟΜΩΣ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΠΙΔΙΩΚΟΝΤΑΙ ΜΕ ΚΑΠΟΙΕΣ ΕΠΙΦΥΛΑΞΕΙΣ:

1.       Να μην εξαναγκάζονται οι άνθρωποι με τη βία να συμμορφωθούν με καταστάσεις που υποτίθεται ότι εξυπηρετούν ένα μακροπρόθεσμο όραμα…

2.       Όλα πρέπει να επιδιώκονται με δημοκρατικές συναινετικές διαδικασίες…

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ

1.       Η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου – Δημοκρατική νομιμοποίηση των πολιτικών θεσμών

Η ΒΑΣΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΣΤΗΡΙΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ είναι το κοινωνικό συμβόλαιο.

Κοινωνικό συμβόλαιο είναι μια υποθετική ή νοερή συμφωνία των ανθρώπων ενός κοινωνικού συνόλου να ζουν μαζί, ακολουθώντας αρχές τις οποίες θα δέχονταν κάθε ορθολογικό άτομο. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι οι αρχές αυτές να εξυπηρετούν σε κάποιο βαθμό τα βασικά συμφέροντα όλων.

Αν και η παραπάνω συμφωνία είναι νοερή, όμως θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα Συντάγματα των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών, που ψηφίζονται από την πλειοψηφία, είναι μια πραγματική συμφωνία μεταξύ των πολιτών.

Η ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΔΕΝ ΕΞΑΣΦΑΛΙΖΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΟΥΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥΣ ΘΕΣΜΟΥΣ. Κάποιοι φιλόσοφοι υποστήριξαν ότι το κοινωνικό συμβόλαιο είναι μια κοινή συμφωνία υποταγής σε έναν κυρίαρχο μονάρχη. Να μια τέτοια θεωρία:

ΤΟΜΑΣ ΧΟΜΠΣ

Ο μόνος τρόπος για  να προστατευτούμε από τα εγωιστικά κίνητρα των συνανθρώπων μας είναι να παραχωρήσουμε την εξουσία της διακυβέρνησης σε μια κεντρική αρχή που θα επιβάλλει την τάξη και θα ικανοποιεί τις βασικές μας ανάγκες.

Εδώ να τονίσουμε ότι η παραπάνω θεωρία δε συμφωνεί με τις απόψεις που επικρατούσαν κατά το Μεσαίωνα ότι η εξουσία του απόλυτου μονάρχη πηγάζει από τη θεϊκή βούληση… 

ZAN ZAK ΡΟΥΣΣΟ

Κυρίαρχη είναι η  γενική βούληση, που συμφωνεί για τη μορφή διακυβέρνησης. Η γενική βούληση είναι ανώτερη από τις ατομικές επιθυμίες και διασφαλίζει τα δικαιώματα των πολιτών.

ΜΕ ΤΙΣ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ. ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΥΤΙΜΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ.

2.              Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της φιλελεύθερης δημοκρατικής πολιτείας – Άλλες ιδεολογίες και εναλλακτικά συστήματα πολιτικής οργάνωσης.

Η πρώτη πρακτική εφαρμογή της ιδέας της δημοκρατίας έγινε στην Αρχαία Αθήνα. Ωστόσο, όμως, δεν υπήρχαν διαμορφωμένες ιδέες για να στηρίξουν θεωρητικά τους δημοκρατικούς θεσμούς.

ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΕΣ ΙΔΕΕΣ ΠΟΥ ΣΤΗΡΙΖΟΥΝ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

·         Η λαϊκή κυριαρχία

·         Η αρχή της πλειοψηφίας

·         Ο ισότιμος σεβασμός των δικαιωμάτων όλων των πολιτών.

·         Απαραίτητη προϋπόθεση για τη διασφάλιση των παραπάνω δικαιωμάτων είναι  η διάκριση των εξουσιών και η πλήρης ανεξαρτησία της δικαιοσύνης από την εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία.

·         Η ισοπολιτεία και οι ισονομία (= όλοι είναι ίσοι απέναντι στην πολιτεία και τους νόμους). Αυτό σημαίνει κατάργηση διακρίσεων εις βάρος θρησκευτικών, φιλοσοφικών και άλλων πεποιθήσεων.

·         Ο ανώτατος ρυθμιστής είναι το Σύνταγμα και κανένας δε προσπαθεί να επιβάλει με  τη βία την άποψή του. Αυτό σημαίνει ότι, ακόμα και αν η πλειοψηφία της Βουλής συμφωνεί να μην τηρηθεί μια διάταξη του Συντάγματος αυτό απαγορεύεται να γίνει. Για παράδειγμα, ακόμα και αν η πλειοψηφία της Βουλής αποφασίσει να εξοριστεί κάποιος για πολιτικούς λόγους, αυτό δεν μπορεί να γίνει, αφού το Σύνταγμα το απαγορεύει ρητά.

·         ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΔΕ ΔΕΣΜΕΥΟΝΤΑΙ ΜΟΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΤΟΛΗ ΤΩΝ ΨΗΦΟΦΟΡΩΝ ΤΟΥΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.

ΜΕ ΑΥΤΟ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΣΥΝΔΙΑΖΕΤΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΛΕΙΟΨΗΦΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΕΒΑΣΜΟΥ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΘΕ ΠΟΛΙΤΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΑΤΙΚΗ ΑΥΘΑΙΡΕΣΙΑ.

·         Επιβάλλεται να γίνονται σεβαστές οι αποφάσεις των αντιπροσώπων του λαού, εφόσον σήμερα  οι δημοκρατίες δεν είναι άμεσες, αλλά αντιπροσωπευτικές. Αυτό σημαίνει ότι δεν αποφασίζουμε όλοι άμεσα, αλλά δια των εκλεγμένων αντιπροσώπων μας.

·         Η μόνη περίπτωση στην οποία ο λαός αποφασίζει άμεσα είναι σε κρίσιμες περιστάσεις, όπου απαιτείται η διεξαγωγή ενός δημοψηφίσματος.

Σημείωση: Αν και πολλοί είναι οι υποστηρικτές της άμεσης δημοκρατίας, είναι πρακτικά δύσκολο να εφαρμοστεί ένα τέτοιο πολίτευμα στα σημερινά πολυπληθή κράτη.

 Το παραπάνω μοντέλο δημοκρατικής οργάνωσης εξακολουθεί να γίνεται αντικείμενο αμφισβήτησης και γι΄ αυτό προτείνονται εναλλακτικά πολιτικά συστήματα και εναλλακτικές πολιτικές ιδεολογίες, μερικά από τα οποία είναι τα εξής:

1.       Θεοκρατικά καθεστώτα: κεντρικός πυρήνας της ιδεολογίας τους είναι η πίστη στο Θεό και γι΄αυτό ο Δυτικός κόσμος καταδικάζεται από αυτά τα καθεστώτα ως άθεος και ανήθικος. Τα καθεστώτα αυτά είναι ισχυρά σε χώρες της Ασίας και της Αφρικής.

2.       Φασισμός και εθνικοσοσιαλισμός: Τα καθεστώτα αυτά έχουν καταδικαστεί μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Χαρακτηρίζονται από ρατσιστικές και εθνικιστικές αντιλήψεις . Υποστηρίζουν ότι υπάρχει μια αριστοκρατία πολιτών που χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένη καταγωγή, συγκεκριμένα ιστορικά και φυλετικά χαρακτηριστικά. (Θυμηθείτε τη θεωρία της γερμανικής Άριας φυλής και το Ολοκαύτωμα). Το δημοκρατικό ιδεώδες της λαϊκής κυριαρχίας και της ισότιμης συμμετοχής στη διακυβέρνηση του κράτους θεωρείται από τη φασιστική ιδεολογία πολιτιστική παρακμή.

3.       Σοσιαλισμός: Εμφανίζεται από τον 20ό αιώνα ως μια επαναστατική εναλλακτική πρόταση που επιδιώκει το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.

-          γεννήθηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού και τα ουτοπικά οράματα του 19^ου αιώνα.

-          Βασικοί εκπρόσωποι της ιδεολογίας του σοσιαλισμού είναι ο φιλόσοφος Καρλ Μαρξ και ο ηγέτης της ρωσικής επανάστασης Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν.

-          Το πρότυπο οικονομικής οργάνωσης που προτείνει, είναι το κομμουνιστικό πρότυπο και θεωρεί ότι η δημοκρατία εξασφαλίζεται μόνο με την οικονομική ισότητα των πολιτών.

-          Απορρίπτει ως υποκριτικό το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, που υποστηρίζεται από την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία.

-          Την  εξουσία πρέπει να έχει η εργατική τάξη (δικτατορία του προλεταριάτου)

-          Τα μέσα παραγωγής πρέπει να ανήκουν στο κράτος, το οποίο θα εξασφαλίσει την ουσιαστική οικονομική ισότητα των πολιτών.

-          Τελικός σκοπός του σοσιαλισμού είναι η ανατροπή του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος  και η δημιουργία μια αταξικής κοινωνίας.

-           Το βασικό αξίωμα της θεωρίας του Μαρξ είναι πως τα αγαθά θα παράγονται από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, αλλά θα διανέμονται στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του.

ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ

Επειδή είναι δύσκολη η ανατροπή του υπάρχοντος συστήματος, πολλοί θεωρητικοί του μαρξισμού πιστεύουν πως η  ικανοποίηση αυτών των αιτημάτων μπορεί να επιδιωχθεί σε σημαντικό βαθμό μέσα στα πλαίσια λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος.

ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

1.       Οικονομικές ανισότητες, επικράτηση του ατομικισμού

2.       Δεν εξασφαλίζονται αποτελεσματικά τα δικαιώματα όλων των πολιτών

3.       Οι πολίτες παρασύρονται συχνά από τη δημαγωγία κάποιων πολιτικών ηγετών.

ΑΡΑ ΛΟΙΠΟΝ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΞΕΙΔΑΝΙΚΕΥΟΥΜΕ ΤΗ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΑΣ ΛΥΣΕΙ ΟΛΑ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΜΑΣ ΖΩΗΣ. ΠΡΕΠΕΙ ΟΜΩΣ ΝΑ ΕΧΟΥΜΕ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΩΝ ΑΔΥΝΑΜΙΩΝ ΤΗΣ, ΕΤΣΙ ΩΣΤΕ ΝΑ ΠΡΟΣΠΑΘΟΥΜΕ ΝΑ ΤΗ ΒΕΛΤΙΩΣΟΥΜΕ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

ΘΑΥΜΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΩΡΑΙΟ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1^η

ΦΥΣΗ, ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΑ ΜΑΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΟΥΝ ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:

1.       Τι κάνει τα ωραία πράγματα να είναι ωραία;

2.       Γιατί και πώς μας συγκινούν τα έργα τέχνης;

ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΩΡΑΙΟ

1.       Αυτό που χαρακτηρίζουμε «ωραίο» ή «όμορφο», αυτό στο οποίο αποδίδουμε αισθητική αξία μπορεί να βρεθεί καταρχήν στη φύση.

2.       Τα αισθητικά μας πρότυπα δημιουργούνται από την τέχνη. Αυτό το υποστηρίζουν επειδή μέσω της τέχνης συσχετίζεται η αισθητική ποιότητα (δηλαδή το ωραίο) με τη δημιουργικότητα του ανθρώπινου πνεύματος.

ΑΝ ΕΣΤΙΑΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΜΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, ΘΑ ΟΡΙΣΟΥΜΕ ΤΡΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ  ΜΕ ΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΥΜΕ ΚΑΤΙ ΩΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΩΡΑΙΟ:

1.       Η διαδικασία της δημιουργίας έτσι όπως αυτή συντελείται στο νου του καλλιτέχνη, που συχνά εμπνέεται από την ομορφιά του φυσικού κόσμου.

2.       Τα γνωρίσματα του έργου τέχνης.

3.       Τις αντιδράσεις του κοινού απέναντι σε αυτό.

ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ:

1.       Είναι ένα καθαρά υποκειμενικό ζήτημα. Το τι είναι ωραίο είναι θέμα «γούστου», οι απόψεις για το ωραίο διαφέρουν από εποχή σε εποχή, από κοινωνία σε κοινωνία, από άνθρωπο σε άνθρωπο.

2.       Αρκετοί φιλόσοφοι και ιστορικοί της τέχνης πιστεύουν ότι υπάρχουν κριτήρια αισθητικής αξίας, που έχουν οικουμενικό και διαχρονικό χαρακτήρα και έχουν προσπαθήσει να τα εντοπίσουν.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ, ΠΟΥ ΘΑ ΑΚΟΛΟΥΘΗΘΕΙ ΣΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:

1.       Θα επιδιώξει να περιγράψει ορισμένες βασικές αρχές της αισθητικής.

2.       Θα χρησιμοποιεί ως σημείο αναφοράς την τέχνη και θα χρησιμοποιήσει παραδείγματα από διάφορες τέχνες.

3.       Θα ασχοληθεί με τα κυριότερα χαρακτηριστικά της καλλιτεχνικής έκφρασης.

4.       Θα αναζητήσει τη σημασία της τέχνης για τη ζωή μας.

ΠΩΣ  ΓΙΝΟΝΤΑΝ ΑΝΤΙΛΗΠΤΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ:

α. Στην αρχαιότητα δε γινόταν σαφής διάκριση ανάμεσα σε κάποιον τεχνίτη, ο οποίος είχε μια ικανότητα ή δεξιότητα και κατασκεύαζε αντικείμενα χρήσιμα για την καθημερινή ζωή και στους καλλιτέχνες που ενδιαφερόταν για την αισθητική ποιότητα των δημιουργημάτων τους, παρόλο που υπήρχαν καλλιτέχνες, ποιητές, ζωγράφοι, μουσικοί, που στόχο είχαν να προκαλέσουν αισθητική απόλαυση στο κοινό τους.

β. Στα νεότερα χρόνια διαμορφώθηκε η έννοια των «καλών τεχνών». Οι καλλιτεχνικές δημιουργίες θεωρήθηκαν αυτόνομες και αποσυνδέθηκαν από την ανάγκη εξυπηρέτησης πρακτικών στόχων.

γ. Οι φιλόσοφοι μας προτρέπουν να διακρίνουμε την ιδιαιτερότητα της αισθητικής εμπειρίας και να τη θεωρήσουμε ως ένα παιχνίδι του νου, των αισθήσεων, της κρίσης και κυρίως της φαντασίας μας. Πιστεύουν, λοιπόν, και αυτοί ότι η τέχνη δεν πρέπει να σχετίζεται με κανέναν πρακτικό σκοπό.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2^η

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

1.       Η τέχνη ως μίμηση ή αναπαράσταση της ζωής

Η άποψη αυτή υποστηρίζει ότι ένας ζωγραφικός πίνακας, ένα ποίημα, ακόμη και μια μουσική σύνθεση επιχειρούν να αναπαραστήσουν μορφές, χρώματα και ήχους και καταστάσεις από τη ζωή. Όσο πιο πιστή είναι η αναπαράσταση, τόσο πιο πετυχημένο είναι το έργο τέχνης, γιατί κατορθώνει να συλλάβει την αρμονία της μορφής του αντικειμένου, της πράξης ή της κατάστασης που περιγράφει.

Η ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Ο Πλάτων δεν έχει σε υπόληψη την τέχνη, γιατί οι καλλιτέχνες μιμούνται την επιφανειακή εικόνα των πραγμάτων, εξαπατώντας τον άνθρωπο ή προβάλλουν ως πρότυπα ήρωες με πάθη και αδυναμίες (π.χ. στα έπη του Ομήρου).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΕΧΝΩΝ ΠΟΥ ΜΙΜΟΥΝΤΑΙ Η ΑΝΑΠΑΡΙΣΤΟΥΝ ΤΗ ΖΩΗ

Α.  Η τέχνη την εποχή της Αναγέννησης

Β. Τα ρεαλιστικά μυθιστορήματα του 19^ου αιώνα, όπου γίνεται προσπάθεια ακριβούς περιγραφής των κοινωνικών καταστάσεων.

ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ ΑΥΤΗ Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Το ανθρώπινο μάτι δεν είναι ένας απλός φωτογραφικός φακός που μπορεί να συλλαμβάνει την πραγματικότητα όπως ακριβώς είναι, αλλά η αντίληψή μας εξαρτάται από την απόσταση, το φωτισμό, την οπτική γωνία παρατήρησης, αλλά και από τις διαθέσεις και τα συναισθήματα του παρατηρητή… Άλλωστε στη γνωσιολογία είδαμε ότι ο άνθρωπος δεν είναι ένας παθητικός δέκτης καταστάσεων, αλλά επεξεργάζεται νοητικά τα στοιχεία που προσλαμβάνει με τις αισθήσεις του.

2.       Η τέχνη ως αποκάλυψη μιας βαθύτερης πραγματικότητας

Η άποψη αυτή φαίνεται να διαμορφώνεται χάρη στην επιρροή θρησκευτικών αντιλήψεων.

Πρεσβεύει ότι η τέχνη δεν έχει ως σκοπό την πιστή αναπαράσταση του φυσικού κόσμου, αλλά την αποκάλυψη μιας βαθύτερης ή ανώτερης πραγματικότητας.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Μεσαίωνας, Δυτική Ευρώπη: Ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία του φαντάζεται την τύχη των ψυχών στη μεταθανάτια ζωή εμπνεόμενος από τα δόγματα της καθολικής Εκκλησίας για την ανταμοιβή, τη δοκιμασία ή την τιμωρία τους ανάλογα με τις πράξεις της.

Βυζάντιο: Οι θρησκευτικοί ύμνοι προς το Θεό έχουν ως στόχο να μας βοηθήσουν να προσεγγίσουμε την πνευματικότητα.

Οι αρχιτέκτονες ενός γοτθικού ή βυζαντινού ναού προσπαθούν να αναδείξουν τη σχέση του ανθρώπου και του κτιστού σύμπαντος με το Θεό.

Η μουσική του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ δίνει την εντύπωση μιας υπερβατικής αρμονίας με θεϊκή προέλευση.

ΓΕΝΙΚΑ: Όσοι υποστηρίζουν αυτή την άποψη θεωρούν ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να διεισδύει πίσω από τα φαινόμενα και να φτάνει σε έναν ιδεατό κόσμο.

3.       Η τέχνη ως έκφραση των συναισθημάτων του δημιουργού

Σύμφωνα μ’  αυτή τη θεωρία, ο καλλιτέχνης δίνει έμφαση στην έκφραση των συναισθημάτων, στην αποτύπωση του ανθρώπινου πάθους με εικόνες, χρώματα, ήχους και λέξεις.

Μιλάμε για το κίνημα του ρομαντισμού. Το κίνημα του ρομαντισμού κυριάρχησε στη Γερμανία, Αγγλία και Γαλλία κατά το 19^ο αιώνα.

ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΣΥΓΚΙΝΟΥΝ ΕΝΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΠΟΥ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥ  ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ

-εκτός από καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από την αρμονία της ομορφιάς (π.χ. γαλήνη, καλοκαιρία)

-καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από ένταση και προκαλούν δέος (π.χ. καταιγίδες, τρικυμίες, ένας βαρύς και συννεφιασμένος ουρανός).

Έτσι για να χαρακτηρίσουμε την αισθητική αυτών των καταστάσεων δε χρησιμοποιούμε την έννοια του ωραίου, αλλά την έννοια του  υψηλού  ή του υπέροχου.

Σύμφωνα με το κίνημα του ρομαντισμού όσο πιο αυθεντική και ζωηρή είναι η καλλιτεχνική αποτύπωση των διαφόρων καταστάσεων,  τόσο πιο πετυχημένο είναι το έργο τέχνης και ο αναγνώστης , θεατής ή ο ακροατής νιώθει μέσα του κάτι ανάλογο με αυτό που ένιωθε και ο συγγραφέας, ο ζωγράφος ή ο μουσικός.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΡΟΜΑΝΤΙΚΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ

-οι ποιητές: Χάινριχ Χάινε, Σάμουελ Κόλεριτζ, Βικτόρ Ουγκώ

- ο ζωγράφος Ευγένιος Ντελακρουά

- ο συνθέτης Λούντβιχ βαν Μπετόβεν

4.       Η τέχνη ως ελεύθερο παιχνίδι της φαντασίας

 Σύμφωνα με αυτή την καλλιτεχνική σχολή

α. Η φαντασία και το παιχνίδι των νοητικών μας δυνάμεων μας βοηθά να ξεπεράσουμε την πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας και να δημιουργήσουμε κάτι καινούριο. Βέβαια αυτή η ελευθερία δε σημαίνει ανυπαρξία κανόνων.

Οι κανόνες της Τέχνης υπαγορεύονται από την ίδια την τέχνη,

-όχι από τη θρησκεία

-όχι από την επιστήμη

- όχι από την πολιτική

-όχι από την ηθική

β. Η Τέχνη είναι αυτόνομη και δεν έχει ως σκοπό την εξυπηρέτηση κάποιου πρακτικού σκοπού, δεν εξυπηρετεί για παράδειγμα την απόκτηση γνώσης ή την εξυπηρέτηση πρακτικών αναγκών στη ζωή μας. Η Τέχνη μας διδάσκει να ξεχωρίζουμε το ωραίο ως μια ξεχωριστή αξία.

Ο Ιμανουέλ Καντ παρατηρεί ότι η καλλιτεχνική δημιουργία και η αισθητική απόλαυση ενός έργου τέχνης «εκφράζουν μια σκοπιμότητα χωρίς σκοπό». (Για να το κατανοήσετε αυτό σκεφτείτε ότι η σκοπιμότητα είναι να απολαύσουμε το ωραίο, να νιώσουμε χαρά και ψυχική αγαλλίαση, χωρίς όμως να νοιαζόμαστε να εξυπηρετήσουμε τις πρακτικές ανάγκες της καθημερινότητάς μας. Παράδειγμα αποτελεί το παιχνίδι. Είναι μια απόλαυση χωρίς κανένα απώτερο στόχο).

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Όταν απολαμβάνουμε αισθητικά ένα ποτάμι ή ένα δάσος, δε σκεφτόμαστε πώς θα αναλύσουμε τα φυσικά του στοιχεία ή πως θα το αξιοποιήσουμε για την ξυλεία ή το πότισμα…

ΣΥΝΟΨΙΣΗ: ΑΞΙΩΜΑΤΑ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ

-          Η τέχνη για την τέχνη

-          Η τέχνη είναι αυτόνομη, δε σχετίζεται με άλλες πρακτικές ή πνευματικές δραστηριότητες.

-          Η δημιουργία είναι ελεύθερη, παρόμοια με την απόλαυση ενός παιχνιδιού. Ο μόνος στόχος της είναι η ευχαρίστηση της συμμετοχής στο παιχνίδι αυτό…

5.       H μοντέρνα τέχνη ως  αναφορά  της τέχνης στον ίδιο της τον εαυτό – Στοχασμός πάνω στο νόημα της καλλιτεχνικής δραστηριότητας

Αναφερόμαστε στο κίνημα της μοντέρνας τέχνης.  Σύμφωνα με τις νέες θεωρίες δεν είναι αναγκαία

- η πιστή απεικόνιση μορφών στη ζωγραφική και τη γλυπτική

- η τήρηση της ομοιοκαταληξίας, της προσωδίας και της λογικής αλληλουχίας στην ποίηση

- η συνέχεια της ενότητας στην αφήγηση

- η ενότητα της πλοκής στο θέατρο

- η παραδοσιακή αρμονία των συνθέσεων στη μουσική

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΤΕΧΝΗ:

Α. Η ΘΕΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ

- Η μοντέρνα τέχνη διευρύνει τους ορίζοντες του ανθρώπου.

- Η μοντέρνα τέχνη δεν προσπαθεί να απεικονίσει i) ούτε το φυσικό ii) ούτε τον υπερβατικό iii) ούτε τον εσωτερικό κόσμο, αλλά  έχει ως θέμα τον ίδιο της τον εαυτό. Έτσι μιλάμε για την αυτοαναφορικότητα της τέχνης.

 Η αισθητική αξία αυτών των έργων τέχνης είναι ανάλογη με την πρωτοτυπία τους και το κέντρισμα της σκέψης που προκαλούν.

 Έτσι μας παρέχει αισθητική απόλαυση με τον προβληματισμό που μπορεί να μας γεννήσει,

-          για τις νέες μορφές που δημιουργεί

-           για τον τρόπο με τον οποίο αυτές δημιουργούνται

-          για τους περίεργους συνδυασμούς υλικών που χρησιμοποιεί

-          για τη δυνατότητα αξιοποίησης κοινών καθημερινών καταστάσεων και αντικειμένων που μέχρι σήμερα θεωρούνταν ότι δεν έχουν καμία αισθητική αξία

Β. Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ

Με τις εξελίξεις αυτές, η σύγχρονη τέχνη έχει μπει σε μια περίοδο σοβαρής κρίσης που αντανακλά τα γενικότερα αδιέξοδα του δυτικού πολιτισμού.

Οι πειραματισμού αυτοί της σύγχρονης τέχνης είναι συχνά ακατανόητοι για το ευρύ κοινό και τα προϊόντα τους είναι τελείως ξένα προς αυτό που είχαμε συνηθίσει να αποκαλούμε ωραίο.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΥΤΟΑΝΑΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

-          το μαύρο τετράγωνο  (Καζιμίρ Μάλεβιτς)

-          η πορσελάνινη λεκάνη ενός ουρητηρίου ( Μαρσέλ Ντυνάν)

-          ένα διήγημα που έχει τη μορφή δοκιμίου (Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Νάσος Βαγενάς)

-          μια κινηματογραφική ταινία που δεν έχει σαφή πλοκή, αλλά είναι γεμάτη από εντυπωσιακές εικόνες σχολιασμένες με στίχους ποιημάτων (Στάλκερ του Αντρέι Ταρκόφσκι)

-          ένα κουτί απορρυπαντικού που παρουσιάζεται σα γλυπτό ή μια φωτογραφία της Μαίριλυν Μονρόε (Άντυ Γουόρχολ)